Milletler Cemiyeti'nden Birleşmiş Milletler'e, hep aynı nakarat
10 milyona yakın insanın hayatını kaybettiği, üç imparatorluğun tarih sahnesinden silindiği, modern tarihin en kanlı savaşı Birinci Dünya Harbi sona erdiğinde, ileride yaşanabilecek benzer sorunları barışçıl yollarla çözebilmek amacıyla,10 Ocak 1920 tarihinde Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) kuruldu. Milletler Cemiyeti Sözleşmesi’nin başlangıç bölümünde, Cemiyet’in genel amaçları şu şekilde belirlenmişti:
“Uluslararası işbirliğini geliştirmek ve uluslararası barış ve güvenliği sağlamak için savaşa başvurmamak konusunda bir takım yükümlülükler kabul etmek; gizlilikten uzak, adaletli ve onurlu uluslararası ilişkiler sürdürmek; hükümetlerce bundan böyle eylemsel davranış kuralı kabul edilen uluslararası hukuk kurallarına kesinlikle uymak”
Birleşmiş Milletler’in temeli sayılabilecek bu örgüt, 1935 yılında İtalya’nın Habeşistan’ı işgal etmesine,1936 yılındaki Japonya’nın Mançurya’ya taarruzuna ve 1939 yılında da Alman ordularının Polonya’ya girmesine engel olamadı. Aradan 20 yıl geçmeden yeni bir dünya savaşı patlak verdi.18 Nisan 1946’da Cenevre’de toplanan konferansta, Milletler Cemiyeti’nin dağılmasına karar verildi. Milletler Cemiyetinden günümüze, bugün Birleşmiş Milletler Cenevre Ofisi olarak kullanılan “Palais des Nation” binası kaldı.
Galiplerin kurduğu Birleşmiş Milletler
İkinci Dünya Savaşı'ndan galip çıkan devletler, yeni bir uluslararası örgüt kurmak için hiç vakit kaybetmediler. 26 Haziran 1945 tarihinde San Francisco’da imzalanan Birleşmiş Milletler kurucu Antlaşması, 24 Ekim 1945’de yürürlüğe girdi. Kurulduğu tarihte 51 üyesi olan BM bugün 193 üyesiyle tarihin en geniş kapsamlı küresel örgütü niteliğindedir.
Birleşmiş Milletler tabiri (United Nations) ilk kez 1942 yılında ABD Başkanı Franklin Roosevelt tarafından kullanılmış. Hazırlık çalışmalarını bugün BM güvenlik konseyinin veto hakkına sahip beş daimi üyesi ABD, Birleşik Krallık, Çin, ve Fransa kendi aralarında yaptıkları toplantılarla yürütmüşler. Sonuçta ortaya çıkan BM Kurucu Antlaşması buram buram dünyanın daha büyük olduğu bu beş ülkenin izlerini taşıyor.
Uluslararası Kuruluşlarda karar alma sürecinde ister AGİT örneğinde olduğu gibi oydaşma kuralı çerçevesinde ayrı ayrı her bir ülkeye, ister BM’de uygulandığı şekliyle sadece 5 ülkeye veto yetkisi verildiği takdirde, o örgütten hayır gelmiyor. BM’nin uluslararası barış ve güvenliği korumaktan sorumlu organı güvenlik konseyi Gazze savaşında içerisinde “ateş kes” sözcüğü geçen bir kararı ancak savaş başladıktan beş ay sonra kabul edebildi. Bu arada kaç karar tasarısı ABD’nin vetosuna uğradı kimse bilmiyor. Yukarı Karabağ sorununun görüşüldüğü AGİT ise, Ermenistan’ın vetosu nedeniyle neredeyse 30 yıl boyunca Yukarı Karabağ ile ilgili tek bir karar alamadı. Sonuçta Azerbaycan kendi göbeğini kendisi kesmek zorunda kaldı.
Üçüncü Dünya savaşı çıkar mı?
BM’nin kuruluşundan bu yana Kore Savaşı'ndan başlayarak son Ukrayna –Rusya Savaşı'na kadar çıkan bölgesel savaşların tam sayısını hatırlamak zor. Bugüne kadar BM’yi , becerisizlikle suçlayanların eleştirilerine en azından topyekun bir savaş çıkmamış olmasını, BM’nin başarısına bağlayarak karşılık verilirdi. Artık Üçüncü Dünya Savaşının ne zaman çıkacağı tartışılmaya başlanıldı.
Sürdürülebilir kalkınma hedefleri (SKH)
Birleşmiş Milletler'i, Milletler Cemiyeti'nden ayıran farklardan biri ekonomik, sosyal ve kültürel işbirliklerine ayrı bir önem vermesidir. Maalesef BM’nin bu alanlarda da pek başarılı olduğu söylenemez. 2015 yılındaki Genel Kurul toplantısı sırasında, ”Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri”(SKH) adı altında uluslararası topluma bir çağrıda bulunuldu. Çağrıda yer alan 17 hedef arasında yoksulluğun ortadan kaldırılması,”0” açlık, herkese sağlıklı yaşam, cinsiyet eşitliği, kaliteli eğitim, iklim değişikliği, sürdürülebilir şehirler ve topluluklar gibi temalar bulunuyor. Geçen yıl yayınlanan verilere göre, 2030 yılında ulaşılması öngörülen hedeflerde, sadece yüzde 15’lik bir gelişme kaydedilmiş. Sizin anlayacağınız BM’nin sicili bu alanlarda da pek parlak görünmüyor.
Gelecek için zirve
BM Genel Kurulu'nda 2020 yılında kabul edilen, 75.Yıldönümü bildirisinin takibi amacıyla Genel Sekreter Guterres tarafından 10 Eylül 2021 tarihinde Genel Kurula “ortak gündemimiz” başlıklı bir rapor sunuldu. Rapor SKH’lerin hayata geçirilmesini hızlandırmak ve BM’nin karşı karşıya bulunduğu sınamaları ele almak için yeni bir küresel işbirliği vizyonu ortaya koyuyor. Somut öneriler arasında “Geleceğin Zirvesi” temasıyla üst düzey bir etkinlik düzenlenmesi de var. Zirve bu doğrultuda 22-23 Eylül tarihlerinde BM 79.Genel Kurulu marjında gerçekleştirilecek. Bu yılki genel kurulun “Bayrak gemisi etkinliği” olarak nitelendirilen Zirve ile son dönemlerde büyük kan kaybına uğrayan çok taraflılığın canlandırılması ve geleceğe uygun olarak geliştirilmesi amaçlanıyor. Zirvede ayrıca “Geleceğin Paktı” adı altında bir bildiri kabul edilecek.20 sayfa ve 142 paragraftan oluşan bildiri halen Sekretarya tarafından hazırlanan bir taslak üzerinden müzakere ediliyor. Sivil toplumun önerilerine de açık olan taslak bildirinin en dikkat çeken tarafı, BM’nin bugünkü hale düşmesinin baş sorumlusu Güvenlik Konseyine ilişkin bölümün halen parantez içerisinde boş bırakılmış olması. Kalan bir ay içerisinde 30 yılı aşkın bir süredir havanda su dövülen bu konuda bir uzlaşı çıkar mı? Hiç sanmıyorum. BM Sekretaryası geçmiş hatalarından hiç ders almamış görünüyor.20 sayfalık bildiriyi kimse okumaz, BM arşivinin tozlu raflarında ya da bilgisayarların dosyalarında kalır.
Birleşmiş Milletler 80 yıllık tarihinde hiç olmadığı kadar ciddi bir yol ayrımında. Ya günün şartlarına, ortaya çıkan yeni sınamalara göre kendine çeki düzen verecek, ya da Milletler Cemiyetinin akıbetine uğrayacak. Bu yılki BM genel kurulu bu açıdan çok önemli.