Genellikle ülkeler arasında imzalanan mutabakat muhtıralarına şüphe ile bakıyorum.

Zira, genellikle niyet beyanının birazcık ötesinde ciddiyete sahiptir: tarafları bağlamaz, siyasi mesaj yüklüdür, çoğu zaman da “boşa görüşmedik yazılı bir sonuç çıkardık” anlamını taşıyor. Özellikle cumhurbaşkanı düzeyindeki ziyaretlerde, açın bakın ortak bildirilere, çoğun süratle kaleme alınan onlarca mutabakat muhtırası imzalanır.

Bunlardan kaçı gerçektir, belli ihtiyaçlara yanıt verir, hayata geçirilir mi, pek önem taşımaz, dahası sonradan uygulanıp uygulanmadığı da izlenmez. Bir sonraki ziyarette yine bir düzine mutabakat metnine imza atılır.

Hatırlarsanız, “Türkiye ile Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) arasında 50,7 milyar dolarlık anlaşma imzalandığı açıklandı”. Ardından, “Suudi Arabistan’da toplam değeri 819 milyar dolar olan 5 bin 200’den fazla projeden Türklere aslan payı verilecek”, aynı zamanda milyarlarca dolar da Türkiye’ye yatırılacak haberleri çıkar. Peki var mı öyle bir gelişme?

Türkmen gazında Rusya ve İran engeli

Aynı şekilde Türkmenistan ve Azerbaycan ile artık saymasını bıraktığım onlarca doğal gaz mutabakat muhtırası, anlaşma imzalandı, siyasi beyanlar verildi. Sadece devletler arasında değil özel şirketler ile Türkmengas arasında da. Sonuç: Azerbaycan ile TANAP ve Erzurum hatları üzerinden gelen doğal gaz akışı zaten var, ama Türkmenistan’dan bir molekül doğal gaz bile gelmiyor henüz.

Türkmen doğal gazının Türkiye’ye getirilmesi çabaları Gazprom ile Aralık 1997’de imzaladığımız ve hemen devreye alınan Mavi Akım projesinden çok önce de vardı. Ruslar, hem çok güçlü oldukları Avrupa piyasasına hem de Türkiye piyasasına daha ucuz, rakip gazın gelmesini istemedikleri için İran ile birlikte engellediler bu yöndeki bir dizi girişimi.

Sonradan Shell tarafından satın alınan British Gas (BG Group) üst düzey yönetiminde çalıştığım dönemde Asgabat’ı kendime yol yapmıştım. South Yolatan ve Galkynysh doğal gaz sahalarını işletmek istiyorduk, çok cazip öneri paketi sunduk Türkmen liderlerine, üretimden Hazar Denizi altından Türkiye’ye ve bizden de Avrupa pazarlarına uzanacak boruhatları ile birlikte. Finansmanını da sağlayacaktık.

Ama ne Türkmenler bizim icin “olmazsa olmaz” kosul olan üretim paylaşım anlaşmasına yanaştı, ne de Hazar geçişi konusunda Rusya ve İran engelini aşabildik. Asgabat, sınırdan ötesine karışmayacaklarını söylemekle yetiniyordu.

Hatta o dönemde Azerbaycan da Türkiye ve Güneydoğu Avrupa dahil kendi pazarlarını kaptırmamak için pek sıcak bakmıyordu Hazar geçişli ve Azerbaycan ile Gürcistan’ı transit olarak kullanacak Türkmen gazının Türkiye’ye ulaşmasına.

“Pipedream” olarak kalmaya mahkum

Bakü ile Asgabat arasında Hazar’da sınır ihtilafı ve tartışmalı sahalar da vardı. Azerbaycan’ın Kepez, Türkmenistan Serdarlı olarak adlandırdığı saha en meşhuru. Bunlar henüz tam çözümlenmedi iki tarafı da tatmin edecek şekilde.

Anladığım kadarıyla Cumhurbaşkanı Erdoğan, İlham Aliyev ile Serdar Berdimuhamedov arasında ihtilafların dostane çözümü, böylece hattın açılması için arabuluculuk yapıyordu.

Elbette ki dünyanın dördüncü büyük doğal gaz rezervlerinin üzerinde oturan ve denizlere çıkışı bulunmayan Türkmenistan dünya piyasalarına satış güzergahlarını çeşitlendirmeye çalışıyor. Şu anda Rusya, İran ve Çin’e satabiliyor boruhatları ile. Şayet bir gün gerçekleşirse TAPI boruhattı uerinden Afganistan, Pakistan ve Hindistan’a da satmayı istiyor.

Lakin mevcut geopolitik koşullar ve de yenilenebilir enerjinin sağladığı daha pratik, hesaplı seçenekler dolayısıyla bence bu proje “pipedream” olarak kalmaya mahkum. O yüzden Azerbaycan-Gürcistan ya da İran üzerinden Türkiye’ye (oradan da çok ihtiyacı olan AB pazarlarına) ilave gaz göndermesi çok tercih edilir bir seçenek Türkmenistan için.

Diğer zengin yatakları hesaba katmıyorum bile; sadece Galkynysh sahasında 27 trilyon metreküplük gaz reervleri olduğunu açıkladı Berdymukhamedov son Antalya Diplomasi Forumu’nda. Bunu, bizim Karadeniz’de bulduğumuzu belirttiğimiz 540 milyar metreküp gaz rezervi ile kıyaslayabilirsiniz.

Uluslararası kayıtlarda ise Türkmenistan’ın yaklaşık 13,6 trilyon metreküplük ispatlanmış gaz rezervi bulunduğu, 80 milyar metreküp gaz ürettiği belirtiliyor. Bu gazın 36,7 milyar metreküpünü kendisi kullanırken Çin’e 31,5 milyar metreküp, Rusya’ya ise 10,5 milyar metreküp gaz ihracat etti. İran’a da zaman zaman kesintiye uğraşa da 10 milyar metre küp gaz gönderdiği biliniyor.

Türkiye-Azerbaycak arasında doğal gaz anlaşması

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Alparslan Bayraktar ile Azerbaycan Ekonomi Bakanı Mikayıl Cabbarov’un İstanbul’da düzenlenen Türkiye-Azerbaycan Doğal Gaz Alanında İşbirliği Anlaşması İmza Töreni sırasında yeni bir mutabakat muhtırası daha imzalayınca aklıma “yoksa bu da daha önceki onlarca metin ile aynı akıbete mi uğrayacak?” sorusu geldi. Umarım, öyle değildir, altyapısı sağlamdır ve, şimdiye kadar olduğu gibi, Rusya ile İran tarafından sabote edilmez ilerleyen aşamalarda.

Muhtevasına bakınca bu muhtıranın bence en önemli boyutu “Türkmenistan doğalgazının Azerbaycan ve Gürcistan üzerinden Türkiye’ye ulaştırılması için bu anlaşmayla mutabakata varmış oluyoruz” beyanı.

Öyle ise neden Türkmenistan ve Gürcistan enerji ya da ekonomi bakanları da teşrif etmediler İstanbul’a ve sözkonusu anlaşmaya imza atmadılar? Çünkü onların taahhüdü olmadan anlaşmanın pratikte hiçbir değeri yok, sadece onyıllardır tekrarlanagelen niyet beyanlarına yeni bir tanesi daha eklenmiş oluyor o kadar.

Alparslan Bayraktar, Cumhurbaşkanı Erdoğan ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev’in ortaya koyduğu güçlü iradenin, ikili işbirliğinin en somut göstergesi ve aynı zamanda teminatı olduğunu dile getirerek, ikili stratejik ortaklık düzeyindeki ilişkilerin 15 Haziran 2021’de imzalanan Suşa Beyannamesi’yle stratejik müttefiklik düzeyine ulaştığını anımsattı.

Burada bir sorun yok.

Zira, biliyoruz ki, iki ülke başta Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattını, Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattını ve de Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (TANAP) geliştirdi ortaklaşa başarıyla. Üçü de işliyor karşılıklı menfaatler temelinde. SOCAR, bu sayede Türkiye’deki en büyük doğrudan yabancı yatırımcı konumunda.

Jeopolitik çekişmeler aşılabilir mi?

Bu anlaşmanın içerisinde 2030’a kadar Azerbaycan ve Hazar kaynaklarındaki doğalgazın, Türkiye’ye ilave gaz hacimleri taşınması, doğalgazın bir bölümünün de Türkiye üzerinden Avrupa’ya ulaşması öngörülüyor.

Azeri Bakan Cabbarov, TANAP ve Güney Kafkasya doğalgaz boru hatlarının kapasitesinin artırılması konusunda 2030 ve ötesini de ele almış olduklarını belirtiyor. Burası da önemli hem Türkiye’nin hem de Rusya’ya arz radarından çıkartmış olan AB’nin doğal gaz ikmal güvenliği açısından. Avrupa bağlantı noktalarında hem Bulgaristan’daki hem Yunanistan’daki bağlantı kapasitelerinin genişletilmesi hususunda da ortak çalışma yapılacağı anlaşılıyor.

Dahası, Türkiye ve Azerbaycan’ın ortak geliştirdiği boru hatlarına, Azerbaycan’a bağlı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ne doğalgaz ulaştıracak Iğdır-Nahçıvan Doğal Gaz Boru Hattı yeni bir “kardeş” olarak geldi, bu yıl sonuna doğru inşaatının tamamlanması hedefleniyor.

İşin özü şu: Türkmen doğal gazı küresel düzlemde hem Rusya, hem Çin, hem Güney Asya hem de Avrupa için kritik önemde. Ama öncelikle yatırımcılara kolaylık sağlanıp bu gazın üretilmesi, ihraç için yeterli kapasite yaratılması, sonra da onyıllardır sürmekte olan ve durulduğuna dair bir işaret görmediğim jeopolitik çekişmelerin aşılmasından sonra ihtiyaç duyan dünya pazarlarına ulaştırılması gerekiyor.

Şayet imzalanan son anlaşma bu hedefe yönelik somut adımların yolunu açacaksa, Bakü’nün yanısıra Asgabat, Moskova, Tahran ve Tiflis’i de mevcut karmaşık denklemin içine dahil edebilecekse ve de 2050 dekarbonizasyon hedefine kıskançlıkla sarılarak yeşil enerji dışındaki seçenekleri bertaraf etmeye çalışan fosil yakıt karşıtı lobilerin direncini kırabilecekse ne güzel, hepimiz sevinmeliyiz. Rus ve İran gazına alternatif yaratacak, aynı zamanda bölgesel gaz merkezi olma hedefimize daha da yaklaşacağız anlamına da geleceğinden can-ı gönülden desteklemeliyiz.

I generally view memorandums of understanding signed between countries with suspicion.

Because, it is usually a little more serious than a declaration of intent: it is not binding on the parties, it is loaded with political messages, and most of the time it means "we did not discuss in vain, we came to a written conclusion". Especially during visits at the presidential level, dozens of memorandums of understanding are signed, most of which are written quickly.

How many of these are real, whether they meet certain needs, whether they are implemented is not of much importance, and moreover, it is not monitored whether they are implemented later. During the next visit, another dozen memorandums of understanding are signed.

If you remember, “It was announced that a 50.7 billion dollar agreement was signed between Turkey and the United Arab Emirates (UAE)”. Then, news comes out that "Turks will be given the lion's share of more than 5,200 projects with a total value of 819 billion dollars in Saudi Arabia", while billions of dollars will also be invested in Turkey. So, is there such a development?

Russia and Iran obstacle to Turkmen gas

Likewise, dozens of natural gas memoranda of understanding and agreements were signed with Turkmenistan and Azerbaijan, which I have stopped counting, and political statements were made. Not only between states but also between private companies and Turkmengas. Result: There is already a flow of natural gas coming from Azerbaijan via TANAP and Erzurum lines, but not even a molecule of natural gas is coming from Turkmenistan yet.

Efforts to bring Turkmen natural gas to Turkey existed long before the Blue Stream project, which we signed with Gazprom in December 1997 and was immediately put into operation. The Russians , together with Iran, blocked a number of initiatives in this direction because they did not want cheaper, rival gas to come to both the European market, where they are very strong, and the Turkish market.

I made Asgabat my way when I worked in the senior management of British Gas (BG Group), which was later acquired by Shell. We wanted to operate the South Yolatan and Galkynysh natural gas fields, and we presented a very attractive proposal package to the Turkmen leaders, with pipelines that would extend from production under the Caspian Sea to Turkey and from us to European markets. We would also provide financing.

But neither the Turkmens agreed to the production sharing agreement, which is a "sine qua non" for us, nor were we able to overcome the obstacle of Russia and Iran regarding the Caspian passage. Asgabat was content to say that they would not interfere beyond the border.

In fact, at that time, Azerbaijan was not very keen on Turkmen gas, which would pass through the Caspian Sea and use Azerbaijan and Georgia as transit, to reach Turkey, in order not to lose its own markets, including Turkey and Southeastern Europe.

Doomed to remain "Pipedream"

There was also a border dispute and disputed areas in the Caspian between Baku and Asgabat. The most famous field is called Kepez by Azerbaijan and Serdarlı by Turkmenistan. These have not yet been fully resolved to the satisfaction of both parties.

As far as I understand, President Erdogan was mediating between Ilham Aliyev and Serdar Berdimuhamedov for an amicable resolution of the disputes, thus opening the line.

Of course, Turkmenistan, which sits on the world's fourth largest natural gas reserves and has no access to the seas, is trying to diversify its sales routes to world markets. Currently, it can sell to Russia, Iran and China through pipelines. If it happens one day, TAPI wants to sell it to Afghanistan, Pakistan and India through the pipeline.

However, due to the current geopolitical conditions and the more practical and affordable options provided by renewable energy, I think this project is doomed to remain a "pipedream". Therefore, it is a very preferable option for Turkmenistan to send additional gas to Turkey (and from there to the EU markets that need it) via Azerbaijan-Georgia or Iran.

I don't even take into account other rich deposits; Berdymukhamedov announced at the last Antalya Diplomatic Forum that there are 27 trillion cubic meters of gas reserves in the Galkynysh field alone. You can compare this with the 540 billion cubic meters of gas reserves we stated we found in the Black Sea.

International records state that Turkmenistan has a proven gas reserve of approximately 13.6 trillion cubic meters and produces 80 billion cubic meters of gas. While it used 36.7 billion cubic meters of this gas itself, it exported 31.5 billion cubic meters of gas to China and 10.5 billion cubic meters to Russia. It is known that it sent 10 billion cubic meters of gas to Iran, even with interruptions from time to time.

Natural gas agreement between Türkiye and Azerbaijan

When the Minister of Energy and Natural Resources Alparslan Bayraktar and the Azerbaijani Minister of Economy Mikayıl Cabbarov signed a new memorandum of understanding during the Turkey-Azerbaijan Cooperation Agreement in the Field of Natural Gas Signing Ceremony held in Istanbul, I thought: "Or will this suffer the same fate as dozens of previous texts?" ?” came the question. I hope it is not like that, its infrastructure is solid and it will not be sabotaged by Russia and Iran in the later stages, as it has been so far.

Considering its content, I think the most important dimension of this memorandum is the statement "With this agreement, we have reached an agreement for the transportation of Turkmenistan natural gas to Turkey via Azerbaijan and Georgia."

If so, why didn't the energy or economy ministers of Turkmenistan and Georgia come to Istanbul and sign the agreement in question? Because without their commitment, the agreement has no practical value; it is just another declaration of intent that has been repeated for decades.

Alparslan Bayraktar stated that the strong will demonstrated by President Erdoğan and Azerbaijani President Aliyev is the most concrete indicator and at the same time the guarantee of bilateral cooperation, and reminded that relations at the level of bilateral strategic partnership reached the level of strategic alliance with the Susha Declaration signed on June 15, 2021.

There is no problem here.

Because, we know that the two countries jointly developed the Baku-Tbilisi-Ceyhan Crude Oil Pipeline, the Baku-Tbilisi-Erzurum Natural Gas Pipeline and the Trans-Anatolian Natural Gas Pipeline Project (TANAP) successfully. All three operate on the basis of mutual interests. In this way, SOCAR is the largest direct foreign investor in Turkey.

Can geopolitical conflicts be overcome?

Within this agreement, it is envisaged that additional gas volumes of natural gas from Azerbaijani and Caspian resources will be transported to Turkey until 2030, and some of the natural gas will reach Europe via Turkey.

Azeri Minister Cabbarov states that they have also discussed 2030 and beyond regarding increasing the capacity of TANAP and South Caucasus natural gas pipelines. This is also important for the natural gas supply security of both Turkey and the EU, which has removed it from the supply radar to Russia. It is understood that joint work will be carried out on expanding the connection capacities at European connection points in both Bulgaria and Greece.

Moreover, the Iğdır-Nakhchivan Natural Gas Pipeline, which will deliver natural gas to the Nakhchivan Autonomous Republic of Azerbaijan, has become a new "sister" to the pipelines jointly developed by Turkey and Azerbaijan, and its construction is aimed to be completed towards the end of this year.

The gist of the matter is this: Turkmen natural gas is of critical importance for both Russia, China, South Asia and Europe on a global scale. But first of all, it is necessary to provide convenience for investors, to produce this gas, to create sufficient capacity for export, and then to deliver it to the world markets in need after overcoming the geopolitical conflicts that have been going on for decades and which I see no sign of stopping.

If the last agreement signed will pave the way for concrete steps towards this goal, if it can include Asgabat, Moscow, Tehran and Tbilisi, as well as Baku, into the existing complex equation, and if it can eliminate the anti-fossil fuel lobbies that jealously cling to the 2050 decarbonization target and try to eliminate options other than green energy. If he can break his resistance, how great, we should all be happy. We should support it wholeheartedly, as it will create an alternative to Russian and Iranian gas, and will also mean that we will get closer to our goal of becoming a regional gas center.