İmamoğlu vakasında, muhalif kitledeki siyasi zorbalık, keyfi ve politize yargı algıları apati halini eylemliğe dönüştürdü.

18 Mart’ta İstanbul Büyükşehir Belediye Başkan Ekrem İmamoğlu’nun diplomasının iptaliyle başlayan siyasi kriz ciddi bir kırılma yarattı. Bu süreci başta demokratik gerileme, yargının siyasallaşması ve toplumsal hareketler olmak üzere pek çok başlık altında hiç şüphe yok ki uzun süre inceleyeceğiz, tartışacağız ve anlamaya çalışacağız. Bunu hakkınca yapabilmek için belki henüz erken, çünkü sarsıntı çok taze ama yine de şimdiden göze çarpan önemli hususlar var. Bunlardan bir tanesi, son yıllarda içlerinde benim de olduğum bir grup araştırmacının çalışmalarına konu olan siyasi soğuma, katılım iştahsızlığı ve apati ile ilgili.

Kayıtsızlık değil hayal kırıklığı

Kurumlara güvensizlik, mevcut siyasi alternatifleri birbirinden kötü görme, doğru bilgiye erişilebileceğine dair inancı kaybetme, sıradan vatandaşın siyasete etki edemeyeceği inancı ve netice itibariyle siyasete yönelik yoğun şüphe, yaptığımız araştırmalarda karşımıza sık sık çıkıyordu.

Bu “siyasi soğukluğu” pek çok parti ve yaş grubunda gözlemlesek de özellikle genç seçmenlerde yüksek seviyede ölçüyorduk.  Orta ve daha üst yaşlarda partizan duygular siyasi ilgiyi her şeye rağmen yukarı çekerken, gençlerde parti aidiyetinin zaten zayıf olması, siyasete topyekûn mesafe koyabilmeyi kolaylaştırıyordu.  Ayrıca, haber almak için TV kanalları yerine sosyal medya kullanımı, gençleri kitlesellikten bireyselliğe itiyor, bu da yine iki kutuplu Türkiye siyasetinde onları anaakım siyasetin dışına itebilen bir etki yapıyordu.

Gençlerle yapılan daha derinlemesine görüşmeler bu mesafenin kayıtsızlıktan değil, kendini (hayal kırıklığından) koruma çabasından kaynaklandığını ortaya koyuyor ama bu fark siyasi katılım açısından fazla değişiklik yaratmıyor gibiydi.  Gençler öfkeliydi ama bu öfke kendine net bir hedef bulamıyor, öyle olunca içe dönüyor ve gençleri depresif tutumlara itiyordu.

Sandık dışı ifade imkânları

Siyasi soğuma ve apati konusunda ülkemize has bir başka olgu da siyasi inançsızlığın, yüksek sandık katılımıyla aynı anda varlık göstermesiydi.  Görüyorduk ki, duygularda ölçtüğümüz yüksek olumsuzluk seçmeni yine de sandıktan koparmıyordu. Yani seçmen sandığa gidiyor, ama bunu yoğun bir inançsızlıkla yapıyordu.

Demokratik siyasetin olmazsa olmazı olan sokak siyaseti ise 2013’teki Gezi protestolarından sonra ağır baskıyla caydırılmış, sosyal medya paylaşımları dışında kendini sandık dışı ifade kanalları büyük ölçüde ortadan kalkmıştı.

Böyleyken 10 günde tablo değişti. 18 Mart’ta CHP’li İmamoğlu’nun üniversite diplomasının iptali, ertesi gün bu kez kendisinin ve yakın çalışma arkadaşlarının yolsuzluk ve terör suçlamalarıyla göz altına alınması, sonra kiminin yolsuzluk kiminin terörden tutuklanıp Silivri’ye gönderilmesiyle 12 yıl sonra yeniden ve tıpkı 12 yıl önceki gibi yine üniversite öğrencilerinin failliğiyle başlayan sokak eylemleri gün gün daha fazla büyüyerek siyasete damga vurdu.

“Hasta ameliyat ortasında uyandı”

Peki ne oldu, nasıl oldu? Siyasete en mesafeli görünenler nasıl olup da en önde sokağa çıktılar?  Sokak hareketleri bitti denirken 12 yıl sonra birden meydanlar nasıl doldu?

Ozan Gündoğdu Trend Topic’de bunu “Hastanın ameliyat ortasında ayılması” olarak açıklıyor ve diyor ki, hasta uyandı ama ameliyat devam etmek durumunda ve hasta çığlık çığlığa bağırıyor. Sanıyorum apati durumundan eyleme geçiş, bir cümleyle ancak bu kadar iyi anlatılabilirdi.

Peki gelelim kritik soruya: hasta ameliyat ortasında nasıl uyandı? Bunu ampirik veriler ışığında önümüzdeki günlerde daha iyi anlayıp değerlendirebileceğiz. Ama şimdilik birkaç tespit mümkün.

Zorbalık algısı

Birincisi şu: apati ve eylemsizliğin başlıca sebeplerinden biri kafa karışıklığı ve zihinsel bulanıklıktı. Bu operasyon ise kafa karışıklığına izin vermeyecek kadar “kör gözüm parmağına” şeklinde oldu. Bir partinin cumhurbaşkanı adayı ilan edilmesine günler kala önce 30 yıl önce aldığı diplomasını iptal edip arkadan yolsuzlukla, üstüne terörle suçlamak özenli bir propagandayla bile donatılmamış, kaba saba bir zorbalık olarak algılandı. “Seni sahte diploma sahibi ilan ediyorum, ayrıca rüşvetçi ilan ediyorum ve ilaveten terörist ilan ediyorum” gibi bir yaklaşım fazlasıyla zorlama ve keyfi bulundu.

Keyfi yargı algısı

Bu önemli, çünkü yargının keyfi ve siyasi işlediği algısının oluşması, otoriter bir iktidar için bile ciddi zaafiyet yaratabilir.  Neticede, en baskıcı rejim bile 1 milyon kişi sokağa dökülüp isyan ederse buna kayıtsız kalamaz. Ancak, 1 milyon kişinin eş zamanlı olarak sokağa çıkması son derece zordur. Çünkü bunun için hepsinin eş zamanlı olarak rejimin meşruiyetini kaybettiğine dair ortak bir sinyal alması gerekir ve bu, nadiren gerçekleşir. Çoğu zaman, biri keyfi ekonomik politikalardan, diğeri cinsiyetçilikten, bir başkası ise daralan hak ve özgürlüklerden şikayetçidir ve tepkileri farklı anlarda ortaya çıkabilir. Bu da otoriter rejimlerin ömrünü uzatan bir dinamiktir. Rejim, farklı grupları farklı zamanlarda bastırarak kolektif bir direnişle karşılaşmaktan kaçınır.

Politize hukuk algısı

Öte yandan, aynı anda pek çok farklı kesime “meşruiyet kaybı” sinyali verecek, onları eş zamanlı olarak harekete geçirecek ve “bu eylem vaktidir” mesajını iletecek bir unsur varsa, o da hukukun keyfi işlediği algısıdır. Hukuki kurallar ve gelenekler büyük ölçüde net olduğu için, hukukun ihlali diğer ihlallere kıyasla herkes tarafından çok daha kolay fark edilir.

Nitekim 18 Mart sürecinde bu olmuş görünüyor. 24 saat içinde bir cumhurbaşkanı adayının hem diplomasının iptal edilip hem yolsuzluktan hem de terörden suçlanıp, belediye başkanlığının elinden alınıp, ardından hapse yollanması, kafalarda hukukun siyasetten bağımsız işleyip işlemediği konusunda pek soru işareti bırakmadı ve vatandaşlara net bir keyfiyet sinyali yolladı. Seçmeni apatiden eyleme iten de büyük ölçüde bu netlik oldu.

Yanlış değerlendirilen apati

İkinci gözlemim, iktidara yakın çevrelerin seçmen apatisini yanlış değerlendirdiğine dair. Seçmenlerin siyasete yönelik “takipsizliği” ilgisizlikten değil umutsuzluktandı. Ama cılız da olsa tutundukları bir dal, yani “seçimler” vardı. “Apatetik denge” böyle tesis olmuştu. Sokak hareketi yoktu, ama fazla rekabetçi olmasa da seçimler mevcuttu.  Seçilmiş belediye başkanını yargı yoluyla bertaraf etme girişimi, seçim sonuçlarına müdahale, yani tutunulan son dalı kırmak olarak algılandı.  Dolayısıyla denge bozuldu, kap taştı.

Bunlar işin talep tarafı. Elbette bir de arz tarafı var.  Son 10 günde CHP toplumsal talebe karşılık vermeyi bildi.  Yaşanan siyasi şok CHP içi bölünmeleri seçmen için zaten anlamsız ve önemsiz hale getirmişti.  Dolayısıyla kendini birleşmiş bir muhalefete liderlik etmek durumunda bulan CHP burayı yönetmekte çok zorlanmadı. Özgür Özel karakterinden gelen yüksek enerjisiyle adrenalin dolu bu 10 güne kolay ayak uydurdu ve liderlik etti. Enerjiyi söndürmeden, odağını dağıtmadan, başka bir forma sokmaya çalışmadan, dalganın bazen üstünde, bazen içinde gitmeyi başardı.

Muhalefet şimdilik geriletilemedi

Peki ya bundan sonra ne olur? Bana göre, yorum yapmak için henüz erken. Ancak şunu söyleyebiliriz.  Bu operasyonun motivasyonu şayet muhalefeti geriletmek idiyse, şimdilik pek başarılı olmuş görünmüyor.  Eğer bildiğimiz haliyle seçimler ortadan kalkmadıysa, dirilmiş toplumsal muhalefet iktidar yanlısı beklentilere tam ters yönde sinyal veriyor.

Dış politika ve güvenlik bağlamından bakarsak da yine olası iktidar hedefleriyle uyumlu bir tablo söz konusu görünmüyor. Son birkaç aydır, dünyanın güvensiz bir dönemden geçtiği, bu sebeple içeride safları sıklaştırmak gerektiği ile ilgili güvenlikçi bir söylem arz ediliyor, hatta Kürtlerle yürütülen barış süreci bu söylem üzerine inşa edilmek isteniyordu.

İktidara da muhalefete de dikkat

Fakat apati kaynaklı durağanlıktan eylemliliğe giden son gelişmeler safları sıklaştırmak şöyle dursun, toplumun üstüne adeta balyoz gibi inerek fay hatlarımızdan çatır çatır kırılmamıza yol açtı ve gerçekten toplumu bir arada tutmak isteyen bir iradenin var olduğuna dair inançları sarstı.

Şu şartlarda önümüzdeki günlerde dikkatle takip etmeye değer iki dinamik var. Bir tanesi iktidarın hedef ve araçları arasındaki uyumsuzluğu tekrar gözden geçirmesini sağlayacak bir iç denge mekanizmasının devreye girip girmeyeceği. İkincisi, toplumsal muhalefetin bu birleşik ve eylemli halinin ne derece sürdürülebilir olacağı. İzleyip göreceğiz.

In the İmamoğlu case, the political tyranny and arbitrary and politicized judicial perceptions of the opposition turned apathy into activism.

The political crisis that began with the cancellation of the diploma of Istanbul Metropolitan Municipality Mayor Ekrem İmamoğlu on March 18 created a serious rupture. We will undoubtedly examine, discuss and try to understand this process for a long time under many headings, primarily democratic regression, politicization of the judiciary and social movements. It may be too early to do this properly, because the shock is very fresh, but there are still important issues that are already striking. One of these is related to political cooling, lack of appetite for participation and apathy, which have been the subject of studies by a group of researchers, including me, in recent years.

Not indifference but disappointment

Distrust of institutions, seeing existing political alternatives as each other being bad, losing faith in accessing accurate information, the belief that ordinary citizens cannot influence politics, and ultimately intense suspicion of politics were frequently encountered in our research.

Although we observed this “political coldness” in many parties and age groups, we measured it especially high among young voters. While partisan feelings still increased political interest in middle and older ages, the fact that party affiliation was already weak among young people made it easier to distance themselves from politics altogether. In addition, using social media instead of TV channels to get news was pushing young people from mass to individual, which again had an effect that could push them out of mainstream politics in the bipolar Turkish politics.

More in-depth interviews with young people revealed that this distance was not due to indifference but rather an attempt to protect oneself (from disappointment), but this difference did not seem to make much difference in terms of political participation. Young people were angry, but this anger could not find a clear target, and so it turned inward, pushing young people into depressive attitudes.

Opportunities for expression outside the ballot box

Another phenomenon specific to our country regarding political disenchantment and apathy was the simultaneous existence of political disbelief and high ballot box participation. We saw that the high negativity we measured in emotions was still not deterring voters from voting. In other words, voters were going to the ballot box, but they were doing so with intense disbelief.

Street politics, an essential part of democratic politics, was discouraged with heavy pressure after the Gezi protests in 2013, and other channels of expression outside the ballot box, other than social media posts, were largely eliminated.

So the picture changed in 10 days. With the cancellation of CHP member İmamoğlu's university degree on March 18, the arrest of him and his close colleagues on charges of corruption and terrorism the next day, and then the arrest of some for corruption and others for terrorism and their detention in Silivri, the street protests that started again 12 years later and just like 12 years ago, again with the perpetrators of university students, grew bigger and bigger every day and left their mark on politics.

“The patient woke up in the middle of surgery”

So what happened, how did it happen? How did those who seemed most distant from politics end up on the streets first? How did the squares suddenly fill up 12 years later when it was thought that the street movements were over?

Ozan Gündoğdu explains this in Trend Topic as "The patient waking up in the middle of the surgery" and says that the patient woke up but the surgery has to continue and the patient is screaming. I think the transition from apathy to action could only be described this well in one sentence.

Now let's come to the critical question: how did the patient wake up in the middle of surgery? We will be able to understand and evaluate this better in the coming days in light of empirical data. But for now, a few observations are possible.

Perception of bullying

The first is this: one of the main reasons for apathy and inaction was confusion and mental fog. This operation was too “blind eye to your finger” to allow confusion. Days before a party was declared its presidential candidate, first canceling the diploma he received 30 years ago and then accusing him of corruption and terrorism was perceived as a crude tyranny, not even equipped with careful propaganda. An approach like “I declare you a fake diploma holder, I also declare you a bribe taker and I additionally declare you a terrorist” was found to be too forced and arbitrary.

Perception of arbitrary judgment

This is important because the perception that the judiciary is arbitrary and political can create serious weaknesses even for an authoritarian government. After all, even the most oppressive regime cannot remain indifferent if 1 million people take to the streets and rebel. However, it is extremely difficult for 1 million people to take to the streets simultaneously. Because for this to happen, they all need to receive a common signal that the regime has lost its legitimacy, and this rarely happens. Often, one complains about arbitrary economic policies, another about sexism, and yet another about shrinking rights and freedoms, and their reactions may occur at different times. This is a dynamic that prolongs the life of authoritarian regimes. The regime avoids encountering collective resistance by suppressing different groups at different times.

Politicized perception of law

On the other hand, if there is one element that will signal a “loss of legitimacy” to many different groups at once, mobilize them simultaneously, and convey the message that “this is the time for action,” it is the perception that the law operates arbitrarily. Since legal rules and traditions are largely clear, violations of the law are much more easily noticed by everyone than other violations.

Indeed, this seems to have happened during the March 18 process. The fact that a presidential candidate had his diploma revoked, was accused of corruption and terrorism, was stripped of his mayoralty, and then sent to prison within 24 hours left little question in the minds of the public about whether the law functions independently of politics, and sent a clear signal of arbitrariness to the citizens. This clarity was largely what pushed the voters from apathy to action.

Misjudged apathy

My second observation is that circles close to the government misjudged the apathy of the voters. The voters’ “lack of interest” in politics was not due to disinterest but to hopelessness. But there was a branch that they held on to, albeit weakly, namely the “elections”. This is how the “apathetic balance” was established. There was no street movement, but there were elections, albeit not very competitive. The attempt to eliminate the elected mayor through the judiciary was perceived as interfering with the election results, in other words, as breaking the last branch that was held on to. Therefore, the balance was disrupted, the pot overflowed.

These are the demand side of the matter. Of course, there is also the supply side. In the last 10 days, the CHP has managed to respond to social demand. The political shock had already rendered the divisions within the CHP meaningless and unimportant for the voters. Therefore, the CHP, which found itself in the position of leading a united opposition, did not have much difficulty in governing this place. Özgür Özel easily adapted to these 10 adrenaline-filled days with the high energy that comes from his character and led them. Without extinguishing the energy, without distracting his focus, without trying to put it in another form, he managed to go sometimes on the wave and sometimes within it.

The opposition has not been able to retreat for now

What happens next? In my opinion, it is too early to comment. However, we can say this. If the motivation for this operation was to push back the opposition, it does not seem to have been very successful so far. If elections as we know them have not disappeared, the resurgent social opposition signals the exact opposite of pro-government expectations.

If we look at it from the perspective of foreign policy and security, there does not seem to be a picture that is compatible with possible government targets. For the last few months, a security-oriented discourse has been put forth about the world going through an insecure period and therefore the need to close ranks domestically, and even the peace process with the Kurds was intended to be built on this discourse.

Attention to both the government and the opposition

But the recent developments that have moved from apathy-induced stagnation to activism, far from closing ranks, have struck society like a sledgehammer, causing us to crack along our fault lines and shaking the belief that there is a will that truly wants to hold society together.

Under these circumstances, there are two dynamics worth following closely in the coming days. One is whether an internal balancing mechanism will come into play that will enable the government to reconsider the inconsistency between its goals and tools. The second is to what extent this united and active state of social opposition will be sustainable. We will watch and see.