Birkaç yazıdan oluşmasını planladığım bu seride, 2024 yılında da bölgesel ve uluslararası dengeleri büyük ölçüde etkileme potansiyeline sahip olan Ortadoğu coğrafyasına odaklanmayı planlıyorum. Bunu yaparken hem bir önceki yıldan/yıllardan gelen kümülatif ve yıllara uzanan sorun ve çatışma odaklarını hem de yeni ortaya çıkabilecek bazı potansiyel ihtilaf noktalarını ele almaya gayret edeceğim.

Serinin ilk yazısında, 2010 yılı sonunda başlayan ve tüm Ortadoğu ölçeğinde büyük siyasi ve toplumsal çalkalanmalara yol açan “Arap Baharı” coğrafyasının genel bir özetini ortaya koyup, 2024 yılında bu ülkelerde ve toplumlarda görebileceğimiz çeşitli gelişmelere odaklanacağım.

Öncelikle süreçlere dair birkaç hususu vurgulamakta ve bunun üzerine değerlendirme yapmakta fayda görüyorum:

a) Ortadoğu halklarını edilgen gösteren ve “Arap Baharı” gelişmelerini tümüyle “Batı/ABD oyunu” olarak gören yorumları süreci açıklamaktan son derece uzak, önyargılı, konspiratif ve saygısız buluyorum. Halklar büyük ölçüde bir bedel ödeyerek sokaklara çıktı, yıllardır biriken siyasi ve ekonomik sorunlara tepkisini ortaya koydu ve bunun sonucunda kendi iradelerinin peşinden gittiler. Bu yönüyle, modern dünya tarihinde gördüğümüz isyanlar, başkaldırılar, devrimler sürecinin sosyolojik bir devamıdır bu hareketler.

b) Bununla birlikte, bölge ülkeleri ve uluslararası güçlerin sürecin başından itibaren, sokaklara çıkan halkların talep ve öfkelerini yönlendirip farklı hesaplar içine girdiklerini de göz ardı etmiyorum. Hatta süreç başlamadan önce bazı Batılı başkentlerde buna dair çeşitli senaryoların tartışılmakta olduğunu da gözlemleme imkânı buldum. Fakat bu kadar geniş bir coğrafya ve aylar süren milyonluk gösterileri düşününce, bu “planların” sahadaki gerçekliği ne kadar yönlendirebileceği şüphelidir.

Bu noktada, hadiseler-planlar arasındaki causality/nedensellik bağında büyük bir sorun olduğu ve komplo teorileriyle bu bağın açıklanmaya çalışıldığı kanaatindeyim. Bundan dolayı bölge tarihini, sahadaki sosyolojiyi ve halkların iradesini görmezden gelen bu tür makro kurgusal yorumları ciddiye alınır bulmuyorum.

c) Bilhassa 2010-11 döneminde Tunus’tan Bahreyn’e, Mısır’dan Suudi Arabistan’a kadar geniş bir ölçekte yaşanan ve siyasi ve mezhepsel çıkış noktalarından bağımsız olarak otoriter rejimlere karşı uluslararası toplumun sempati duyup desteklediği halk hareketleriyle, 2014-15’ten sonra kısır mezhep çatışmalarına dönen ve uluslararasılaştıkça terör ağına düşen marjinalleşmiş hareketleri birbirinden ayırıyorum. 

Bugün “Arap Baharı” denilince daha ziyade terör örgütleri ve mezhep çatışmalarıyla anılan süreç, ilk ayları itibarıyla daha barışçıl ve farklı toplumsal kesimleri de kapsayıcı nitelikteydi ve yılların biriktirdiği sorunlara karşı meşru bir öfkeyi yansıtıyordu.

d) Uluslararası toplum vakit ilerledikçe, aynı dönemde başlayan ve birbirinden etkilendiği açık olan halk hareketleri arasında bariz bir ayrım yaptı. Örneğin Libya, Suriye, Tunus gibi otoriter rejimlerdeki Sünni tabanlı hareketler desteklenirken Bahreyn, Suudi Arabistan, Yemen gibi toplumlardaki Şiilerin talepleri ve öfkeleri görmezden gelindi. Bu yapılırken de İran’ın bölge ölçeğindeki toplumsal mühendislik hesaplarına vurgu yapıldı, ancak Körfez’deki zengin Arap yönetimlerinin bölgesel hesapları görmezden gelindi (Türk siyasal elitleri ve kamuoyu da bu ikircikli tavrın istisnası değil). 

Dolayısıyla bölge ülkelerindeki siyasa yapıcılar ve uluslararası kamuoyu açısından, asıl derdin “demokratikleşme ve halkların meşru talepleri” olmadığı, bunların kullanışlılığına göre pey sürülen içi boş argümanlar olduğu görüldü.

***

2024 yılından 2010-11 dönemine ve geleceğe bakıldığında, bazı temel hususları geleceğe dair tahmin ve yorum olarak not etmekte fayda görüyorum. Buradaki genel faktörlere ilaveten, ülke bazlı değerlendirmeleri ise müteakip yazılarda daha ayrıntılı olarak okuyucuların dikkatine sunmak niyetindeyim.

1. “Arap Baharı” gelişmelerini ve halkların yıllardır biriktirdiği öfkeyi sokaklara döken siyasi, ekonomik, jeopolitik ve toplumsal ihtilaf dinamikleri halen olduğu gibi canlılığını koruyor. 

Örneğin Mısır’da İhvan-ı Müslimin ve dindar halk yığınlarının tepkisi 2013 darbesiyle bastırılsa da bu öfkeyi doğuran dinamikler ve toplumsal fay hatları halen canlı. Keza Suriye’nin Sünni şehirli ve kırsal toplumuyla Baas yönetimi arasındaki mesafe, 1982 Hama-Humus olaylarının ardından, 13 yıldır süren iç savaşla daha da keskinleşmiş durumda. Bahreyn ve Suudi Arabistan başta olmak üzere, Körfez Şiilerindeki huzursuzluklarınsa askeri yöntemlerle bastırılsa da tümüyle ortadan kalktığını söyleyebilmek mümkün değil.

Dolayısıyla, benzer bir kitlesel öfke ve sokak protestoları dalgasında, bu fay hatlarının yeniden hareketlenebileceğini öngörmek için, modern Ortadoğu tarihini ve ülkelerin toplumsal yarılma dinamiklerini biraz olsun bilmek kâfi.

2. Bölgede genel anlamda azınlık olan ancak bazı ülkelerde yüzde 60’ları bulan nüfus oranıyla çoğunluğu teşkil eden Şiilerin politik hareketlenmeleri açısından üç önemli dönüm noktasından bahsedilebilir: 1979 İran Devrimi, 2003 Irak İşgali ve 2010-11 Arap Baharı protestoları.

Bu üç kritik süreçten önce sınır-aşan etki potansiyeli büyük ölçüde kısıtlı olan Şiilerin, zaman içinde ve bu üç önemli dönemeçle birlikte bölge siyasetini şekillendirme kabiliyetlerinin önemli ölçüde arttığı dikkat çekiyor. Bu durum, bölgedeki Sünni rejimlerle her an gerilme potansiyeli taşıyan bir çatışma dinamiği üretiyor ki Irak, Lübnan, Suriye, Yemen gibi bölgelerin yanı sıra Körfez’deki Şii azınlık/çoğunluklu toplumlarda bunun yansımalarını önümüzdeki dönemde daha sık görmemiz olası.

3. İran’ın Suriye, Lübnan, Irak, Yemen gibi Şiilerin yönetimde olduğu veya çoğunluğu teşkil ettiği ülkelerde, vekil güçler aracılığıyla veya doğrudan elde ettiği güce ilaveten, İsrail ile Filistinliler arasında 2023 Ekim ayından itibaren hareketlenen çatışmalar ve işgal olgusunun, bölgede zaten gergin olan güvenlik ortamını daha kritik bir seviyeye getireceği aşikâr. Bunun öncelikli olarak Lübnan, Suriye, Yemen ve Irak’taki güvenlik durumunu zorlayacağı, ikinci olarak da Mısır ve Ürdün gibi Filistin topraklarıyla komşu ve nispeten daha “istikrarlı” toplumlarda çeşitli hareketlenmelere yol açabileceği tahmine müsait. 

ABD’de 2024 Kasım ayındaki başkanlık seçimlerinin sonuçlarına göre Suriye’nin kuzeyindeki ABD askeri varlığının geleceğinin belirleneceğini, Yemen’deki İran destekli Husilerin askeri hareketliliğine paralel olarak bu ülkeye dönük saldırıların ve olası bir işgalin de gündemde olduğunu not etmekte fayda var.

***

Özetlemek gerekirse, bölgedeki mevcut kaos ortamının oluşmasında önemli bir rolü olan “Arap Baharı” protestolarını doğuran dinamiklerin halen canlı olduğu Ortadoğu’da, yakın bir gelecekte bu fay hatlarının yeniden hareketlenmesi kimseyi şaşırtmamalı. Buna ilaveten, bölgesel güçler arasındaki sert rekabet ve uluslararası güçlerin bölgeye dair plan ve angajmanlarına paralel olarak, Ortadoğu’nun 2024’te de gündemin üst sıralarında yer alacağını söyleyebiliriz.

In this series, which I plan to consist of several articles, I plan to focus on the Middle East geography, which has the potential to greatly affect regional and international balances in 2024. While doing this, I will try to address both the cumulative and multi-year focus of problems and conflicts from the previous year(s) and some potential new conflict points that may arise.

In the first article of the series, I will give a general summary of the geography of the "Arab Spring", which started at the end of 2010 and caused great political and social turmoil throughout the Middle East, and focus on various developments that we can see in these countries and societies in 2024.

First of all, I find it useful to emphasize a few points about the processes and make an evaluation on them:

a) I find the comments that portray the people of the Middle East as passive and see the "Arab Spring" developments as a "Western/US game", extremely far from explaining the process, prejudiced, conspiratorial and disrespectful. People took to the streets, paying a great price, to express their reaction to the political and economic problems that had accumulated over the years, and as a result, they followed their own will. In this respect, these movements are a sociological continuation of the rebellions, rebellions and revolutions we see in the modern world history.

b) However, I do not ignore that the countries of the region and international powers have been making different calculations by directing the demands and anger of the people who took to the streets since the beginning of the process. In fact, before the process started, I had the opportunity to observe that various scenarios were being discussed in some Western capitals. However, considering such a wide geography and months-long demonstrations of millions, it is doubtful how much these "plans" can direct the reality on the ground.

At this point, I believe that there is a big problem in the causality link between events and plans and that this link is being tried to be explained with conspiracy theories. For this reason, I do not find such macro fictional comments that ignore the history of the region, the sociology on the ground and the will of the people to be taken seriously.

c) Particularly in the 2010-11 period, with the popular movements that took place on a wide scale from Tunisia to Bahrain, from Egypt to Saudi Arabia, and which the international community sympathized with and supported against authoritarian regimes, regardless of their political and sectarian starting point, and from 2014-15 I then distinguish between marginalized movements that turn into vicious sectarian conflicts and those that fall into terrorist networks as they become internationalized. 

The process, which today is mostly associated with terrorist organizations and sectarian conflicts when the "Arab Spring" is mentioned, was more peaceful and inclusive of different social segments in its first months, and reflected a legitimate anger against the problems accumulated over the years.

d) As time progressed, the international community made a clear distinction between popular movements that started in the same period and were clearly influenced by each other. For example, while Sunni-based movements in authoritarian regimes such as Libya, Syria and Tunisia were supported, the demands and anger of Shiites in societies such as Bahrain, Saudi Arabia and Yemen were ignored. While doing this, Iran's regional social engineering calculations were emphasized, but the regional plans of the wealthy Arab governments in the Gulf were ignored (Turkish political elites and the public are no exception to this ambivalent attitude). 

Therefore, for the policy makers in the countries of the region and the international public opinion, it was seen that the real problem was not "democratization and the legitimate demands of the people", but rather empty arguments based on their usefulness.

***

Looking at the period from 2024 to 2010-11 and the future, I find it useful to note some basic issues as predictions and comments about the future. In addition to the general factors here, I intend to present country-based evaluations to the readers' attention in more detail in subsequent articles.

1. The political, economic, geopolitical and social conflict dynamics that brought the developments of the "Arab Spring" and the anger that the people had accumulated for years into the streets are still alive. 

For example, although the reaction of the Muslim Brotherhood and the religious masses in Egypt was suppressed by the 2013 coup, the dynamics and social fault lines that gave rise to this anger are still alive. Likewise, the distance between Syria's Sunni urban and rural society and the Baath administration has become even sharper with the civil war that has been going on for 13 years, following the 1982 Hama-Homs events. Even though the unrest in the Gulf Shiites, especially in Bahrain and Saudi Arabia, was suppressed by military methods, it is not possible to say that it has completely disappeared.

Therefore, it is enough to know a little about the history of the modern Middle East and the social cleavage dynamics of the countries in order to foresee that these fault lines may become active again in a similar wave of mass anger and street protests.

2. Three important turning points can be mentioned in terms of the political mobilization of Shiites, who are generally a minority in the region but constitute a majority with a population rate of up to 60 percent in some countries: the 1979 Iranian Revolution, the 2003 Iraqi Occupation and the 2010-11 Arab Spring protests.

It is noteworthy that the Shiites, whose cross-border influence potential was largely limited before these three critical periods, have significantly increased their ability to shape regional politics over time and with these three important turning points. This situation produces a conflict dynamic with the Sunni regimes in the region that has the potential to escalate at any time, and we are likely to see its reflections more frequently in the coming period in regions such as Iraq, Lebanon, Syria, Yemen, as well as in the Shiite minority/majority societies in the Gulf.

3. In addition to the power that Iran has gained directly or through proxy forces in countries where Shiites are in power or in the majority, such as Syria, Lebanon, Iraq and Yemen, the conflicts and occupation that have become active between Israel and the Palestinians since October 2023 will add to the already tense situation in the region. It is obvious that it will bring the security environment to a more critical level. It is possible to predict that this will primarily strain the security situation in Lebanon, Syria, Yemen and Iraq, and secondly, it may lead to various movements in relatively more "stable" societies adjacent to the Palestinian territories, such as Egypt and Jordan. 

It is worth noting that the future of the US military presence in northern Syria will be determined according to the results of the US presidential elections in November 2024, and that attacks and a possible invasion of this country are on the agenda in parallel with the military activity of the Iran-backed Houthis in Yemen.

***

To summarize, in the Middle East, where the dynamics that gave rise to the "Arab Spring" protests, which played an important role in the formation of the current chaotic environment in the region, are still alive, it should not surprise anyone if these fault lines become active again in the near future. In addition, we can say that the Middle East will be at the top of the agenda in 2024, in parallel with the fierce competition between regional powers and the plans and engagements of international powers in the region.