“Amerikan silah ambargosu tek kelimeyle bizi inletti” diye söze girdi emekli Hava Korgeneral Erdoğan Öznal.

ABD Kongresi 1974 yılı sonunda Kıbrıs Barış Harekâtı’nı gerekçe göstererek Türkiye’ye silah ambargosu uygulamayı kararlaştırdığında, Erdoğan ÖznalEskişehir’deki Birinci Hava Jet Üssü’nde kurmay yarbay rütbesiyle 111’inci Filo Komutanı olarak görev yapmaktaydı. Filonun envanterinde o dönemde F-100 av bombardıman uçakları bulunuyordu.

Öznal, ambargonun 1975 yılında uygulamaya konmasıyla birlikte etkisinin kısa zamanda hissetmeye başladıklarını çok iyi hatırlıyor.

Eskişehir’de 1974-76 yılları arasında görev yapan Öznal, komutanı olduğu filoda toplam 20 adet F-100 bulunduğunu, ancak yedek parça sorunu ve buna bağlı olarak karşılaşılan arızalar nedeniyle aktif kullanılabilecek uçak sayısının zaman zaman 7-8’e kadar düştüğünü anlatıyor.

“Uçağın bazı kritik parçaları arıza yaptığında, bakım ve onarımı sağlayacak kitler ABD’den geliyordu. Kitlerin sevkiyatı kesildiği için uçağın onarımı yapılamıyordu. Bu durumun üzücü bir sonucu, filoya eğitim almaya gelen yeni genç teğmenleri uçurmakta ciddi zorluklar yaşıyorduk. Çünkü havalandıracak yeterli uçak yoktu. Her bakımdan çok sıkıntılı bir durumdu” diye konuşuyor.

Öznal’a göre ABD’nin silah ambargosu kısa zamanda bütün hava kuvvetlerinin operasyonel yeteneğini ciddi bir şekilde sarsmış, kuvvetteki uçakların toplamda yaklaşık yüzde 30’u “parça bekler” duruma girmiştir. Bir başka anlatımla devre dışı kalmıştır.

KONGRE BAŞKAN’IN VETOSUNU AŞABİLDİ

Kıbrıs Barış Harekâtı, 1974 yılında 20 Temmuz ve 14 Ağustos’ta başlamak üzere iki aşamada gerçekleştirildi. Harekâta tepki olarak silah ambargosuyla ilgili karar, Yunan Lobisi’nin inisiyatifi ile ABD Kongresi’nden 1974 aralık ayı sonunda geçmiştir.

“Türkiye’ye Silah Satışlarının ve Verilen Askeri Kredilerin Durdurulmasına İlişkin Yasa” önce eylül ayının ikinci yarısında Temsilciler Meclisi ve Senato’dan geçmekle birlikte 15 Ekim 1974 tarihinde Başkan Gerald Ford tarafından veto edilmiştir. Ardından yasanın 17 Aralık’ta Senato’da 43’e karşı 49, Temsilciler Meclisi’nde ise 189’a karşı 209 oyla kabul edilmesiyle, Başkan’ın vetosu aşılmıştır. Başkan Ford’un 30 Aralık tarihinde onayladığı bu yasanın uygulaması 1975 mayıs ayını bulmuştur.

Bu karar çerçevesinde Türkiye’ye Askeri Dış Satış (FMS) kredileri ve aynı zamanda yapılan her türlü askeri malzeme transferi tümüyle durdurulmuştur. Bunun doğrudan sonucu, kaynak olarak çok büyük ölçüde ABD’den silah teminine bağımlı olan TSK’nın tedarik hattının tümden kesilmesi olmuştur. ABD’den askeri dış satış kredilerinin en geniş bölümünü kullanan Hava Kuvvetleri de şiddetli bir şekilde etkilenmiştir ambargodan.

PARÇA BEKLER UÇAK SAYISI 150’YE ÇIKINCA...

Ambargo, 1976 yılında başkan seçilen Demokrat Jimmy Carter yönetiminin gösterdiği yoğun çaba sonucu Kongre’de 1978 ekim ayında alınan yeni bir kararla güçlükle kaldırılabilmiştir. Uygulama üç buçuk yıl kadar sürmüştür.

Sonradan kaldırılsa da, bıraktığı miras itibarıyla etkileri hemen ortadan kalkmamış, bütün tedarik sorunlarının aşılabilmesi çok uzun yıllara yayılmıştır.

Nitekim, bu sırada terfi edip kurmay albay rütbesiyle 1980-81 yılları arasında Hava Kuvvetleri Komutanlığı Genel Sekreterliği görevini üstlenmiş olan Erdoğan Öznal, bu mesaisi sırasında da karargâhta ambargonun yol açtığı olumsuz sonuçlarla uğraşmaya devam ettiklerini anlatıyor.

Bu yıllar Hava Kuvvetleri’nde ciddi olarak uçak sıkıntısı çekildiği bir dönemdir. Envanterdeki F-100’ler ve F-104’ler eskimiş, bakım ve idameleri sorun haline gelmiştir. Pek çok NATO ülkesi bu uçakları envanterinden çıkartmış ya da çıkartma sürecindedir. Hava Kuvvetleri’nin envanterinde yalnızca F-4’ler (Fantom) sorun çıkarmadan yola devam edebiliyordu.

Öznal, 2020 yılında yayımladığı “Ömrümün Yarısı, Hava Kuvvetlerinde 40 Yıl” başlıklı hatıratında, 1980-81 döneminde kuvvette “parça bekler uçak”sayısının bir ara 150’ye kadar çıktığını belirtiyor ve şöyle diyor:

“Yaklaşık 600 uçaklık bir hava kuvvetinde bu çok yüksek bir sayıydı. Haftada bir gün (kuvvet komutanına) yapılan karargâh brifinglerinin en önemli gündem maddelerinden biri ‘parça bekler’ uçakların durumuydu. ABD ambargosunun olumsuz etkileri devam ediyordu.”

HİBE UÇAKLAR PARÇALANIP YEDEK PARÇA YAPILINCA

Bu dönemde yeni F-16 savaş uçakları alan Batı Avrupa ülkeleri devre dışı bıraktıkları F-100’leri ve F-104’leri NATO dayanışması çerçevesinde bazen çok az bir fiyatla, bazen de hibe olarak Türkiye’ye veriyorlardı. Kanada’dan T-33, Danimarka’dan F-100, Belçika, Norveç, Almanya ve Hollanda’dan F-104 uçakları gelmişti.

İlginç olan nokta, bu şekilde alınan uçakların tümünün uçurulmamasıdır. Zaten bu uçakların bir bölümü uçurulabilecek durumda da değildir o zaman. Öznal, kitabında “Hava kuvvetlerimiz bu uçakları almaya mecburdu. Ancak bu tür uçakları genelde uçurmuyor ve parçalıyorduk. İhtiyaç oldukça üzerlerinden parça söküp diğer arızalı uçaklarımıza takıyor ve onların faaliyetlerini sağlıyorduk” diye anlatıyor.

EGE’DEKİ DENGE ANCAK F-16’LARLA LEHİMİZE DÖNDÜ

Emekli korgeneralin o dönemle ilgili özellikle vurgulamak istediği bir konu var. Ambargo ve sonrasında devam eden sıkıntılı zamanlarda, gerek üslerde görev yapan uçak bakım personelinin fedakârlıklarının gerek kuvvet komutanlığı karargahında lojistik planlamadan sorumlu olan ekiplerin mesaisinin “her türlü takdirin üstünde olduğunu” kaydediyor

Dünkü sohbetimizde belirttiğine göre, ABD silah ambargosu nedeniyle Türk Hava Kuvvetleri’nin uğradığı bütün bu olumsuzlukların tam anlamıyla aşılabilmesi 1990’lı yıllarda F-16’ların devreye girmesiyle mümkün olabilmiştir.

“Zaten bütün bu sıkıntılı dönemde, Ege’deki uçuşlarda Fransız Mirage-2000 uçaklarına da sahip olduğu için nispeten Yunanistan lehine şekillenen denge, 1990’lı yıllarda F-16’ların hava kuvvetleri envanterinde ağırlık kazanmasıyla birlikte Türkiye’nin lehine dönmüştür” diyor Öznal.

AMBARGONUN HAYIRLI BİR SONUCU

Bu yazıda ABD ambargosunun yalnızca Türk Hava Kuvvetleri’ne dönük sonuçları üzerinde durduk. Kuşkusuz, Kara ve Deniz Kuvvetleri açısından ortaya çıkan olumsuzluklar da ayrı değerlendirmelerin konusudur.

ABD silah ambargosunun Türkiye’ye yaşattığı en kritik tecrübe, ülkenin savunma ihtiyaçlarını karşılamada dışa bağımlılığın yol açabileceği maliyeti çok sert bir şekilde göstermiş olmasıdır. Bu tecrübe beraberinde kamuoyu ve karar vericiler bakımından önemli bir mutabakatı beraberinde getirmiştir.

Ambargo Türk Silahlı Kuvvetleri’nin bütününe dönük ne kadar büyük olumsuzluklar yaratırsa yaratsın, hayırlı bir sonucu, bu bağımlılığın aşılması için Türkiye’nin ulusal savunma sanayiine yönelmesinin ne kadar yaşamsal bir hedef olduğu konusunda kayda değer bir konsensüsün şekillenmesi olmuştur.

Ambargo tecrübesi, gerek sivil gerek askeri karar vericileri bu meseleye kuvvetli bir şekilde odaklanmaya sevk ederken, ulusal savunma sanayiini destekleyecek şirketlerin, vakıfların kurulması ve/ya da güçlendirilmesi sürecinin önünü açmıştır.

Türk Hava Kuvvetleri için TUSAŞ tarafından büyük ölçüde ulusal imkânlarla imal edilen KAAN savaş uçağının geçen hafta Ankara’da ilk deneme uçuşunu yapmış olmasını Türkiye’de yarattığı heyecan dalgasına tanıklık ederken, bugünlere gelmeden önce Türkiye’nin hangi sıkıntılı yollardan geçmek durumunda kaldığını kısaca hatırlatmak istedik.

"The American arms embargo, in one word, made us groan," said retired Air Lieutenant General Erdoğan Öznal.

When the US Congress decided to impose an arms embargo on Turkey at the end of 1974, citing the Cyprus Peace Operation as justification, Erdoğan Öznal was serving as the 111th Fleet Commander with the rank of staff lieutenant colonel at the First Air Jet Base in Eskişehir. At that time, the fleet had F-100 fighter bombers in its inventory.

Öznal remembers very well that when the embargo was implemented in 1975, they began to feel its impact in a short time.

Öznal , who served in Eskişehir between 1974-76 , explains that there were a total of 20 F-100s in the fleet he commanded, but due to spare parts problems and resulting malfunctions, the number of aircraft that could be used actively dropped from time to time to 7-8.

“ When some critical parts of the aircraft failed, kits to provide maintenance and repair were coming from the USA. The aircraft could not be repaired because the shipment of the kits was interrupted. A sad consequence of this situation was that we were having serious difficulties in flying the new young lieutenants who came to the fleet for training. Because there were not enough planes to take off. " It was a very troublesome situation in every respect, " he says.

Öznal , the US arms embargo seriously shook the operational ability of all air forces in a short time, and approximately 30 percent of the aircraft in the force were in a " waiting for parts " state. In other words, it is disabled.

CONGRESS WAS ABLE TO OVERCOME THE PRESIDENT'S VETO

The Cyprus Peace Operation was carried out in two stages, starting on 20 July and 14 August in 1974. The decision regarding the arms embargo as a reaction to the operation was passed by the US Congress at the end of December 1974, with the initiative of the Greek Lobby.

" Law on Suspending Arms Sales and Military Loans to Turkey " was first passed by the House of Representatives and the Senate in the second half of September, but was vetoed by President Gerald Ford on October 15, 1974. Then, on December 17, the President's veto was overcome when the law was adopted by 43 votes against 49 in the Senate and 189 votes against 209 votes in the House of Representatives. This law, approved by President Ford on December 30, was implemented in May 1975.

Within the framework of this decision, Military Foreign Sales (FMS) loans to Turkey as well as all kinds of military material transfers have been completely stopped. The direct result of this was the complete interruption of the supply line of the Turkish Armed Forces, which was heavily dependent on arms supplies from the USA. The Air Force, which uses the largest portion of military foreign sales credits from the USA, was also severely affected by the embargo.

WAITING FOR PARTS WHEN THE NUMBER OF AIRPLANES INCREASES TO 150...

The embargo could hardly be lifted with a new decision taken by the Congress in October 1978, as a result of the intense efforts of the Democrat Jimmy Carter administration, who was elected president in 1976. The implementation lasted for three and a half years.

Even though it was abolished later, its effects did not disappear immediately due to the legacy it left, and it took many years for all supply problems to be overcome.

Erdoğan Öznal , who was promoted to the rank of staff colonel and served as the Secretary General of the Air Forces Command between 1980-81 , explains that they continued to deal with the negative consequences caused by the embargo at the headquarters during this shift.

These years were a period when there was a serious shortage of aircraft in the Air Force. The F-100s and F-104s in the inventory have become obsolete and their maintenance and sustainment have become a problem. Many NATO countries have removed these aircraft from their inventory or are in the process of removing them. In the Air Force's inventory, only F-4s (Phantom) could continue on their way without causing problems.

"Half of My Life, 40 Years in the Air Force" published in 2020 , Öznal states that the number of "aircraft waiting for parts" in the force increased to 150 at one point during the 1980-81 period and says:

“ This was a very high number in an air force of approximately 600 aircraft. One of the most important agenda items of the headquarters briefings held once a week (to the force commander) was the status of the aircraft 'waiting for parts'. The negative effects of the US embargo continued. ”

WHEN GRANT AIRPLANES ARE DISMANTLED AND MADE INTO SPARE PARTS

During this period, Western European countries that purchased new F-16 warplanes were giving the decommissioned F-100s and F-104s to Turkey, sometimes for a very low price and sometimes as a grant, within the framework of NATO solidarity. T-33 aircraft came from Canada, F-100 from Denmark, and F-104 aircraft from Belgium, Norway, Germany and the Netherlands.

The interesting point is that not all of the planes purchased in this way were flown. At that time, some of these planes were not even fit to be flown. Öznal says in his book, “ Our air force had to buy these planes. However, we generally did not fly such planes and destroyed them. "When necessary, we would remove parts from them and install them on our other defective aircraft and ensure their operation, " he explains.

ONLY WITH THE F-16S THE BALANCE IN THE AEGEAN TURNED TO OUR FAVOR

There is one issue that the retired lieutenant general wants to emphasize about that period. He notes that during the embargo and the troubled times that followed, the sacrifices of both the aircraft maintenance personnel working at the bases and the hard work of the teams responsible for logistics planning at the force command headquarters were "beyond all praise. "

As he stated in our conversation yesterday, it was possible to fully overcome all these negativities suffered by the Turkish Air Force due to the US arms embargo with the introduction of F-16s in the 1990s.

“ The balance, which was relatively shaped in favor of Greece during this troubled period, as it also had French Mirage-2000 aircraft in its flights in the Aegean, turned in Turkey's favor as F-16s gained weight in the air force inventory in the 1990s, ” says Öznal .

A GOOD RESULT OF THE EMBARGO

In this article, we focused only on the consequences of the US embargo on the Turkish Air Force. Undoubtedly, the negativities that arise for the Land and Navy forces are also the subject of separate evaluations.

The most critical experience that the US arms embargo gave Turkey is that it showed very harshly the costs that foreign dependency could cause in meeting the country's defense needs. This experience has brought about an important consensus among the public and decision makers.

No matter how much negativity the embargo creates for the Turkish Armed Forces as a whole, a beneficial outcome has been the formation of a remarkable consensus on how vital a goal it is for Turkey to turn to the national defense industry in order to overcome this dependency.

While the embargo experience has led both civilian and military decision makers to focus strongly on this issue, it has paved the way for the establishment and/or strengthening of companies and foundations that will support the national defense industry.

While we witnessed the wave of excitement created in Turkey by the KAAN warplane, which was manufactured by TAI for the Turkish Air Force with largely national resources, made its first test flight in Ankara last week, we wanted to briefly remind you of the difficult paths Turkey had to go through before reaching these days.