Yayınlanan anketlerde CHP’nin yüzde 30 eşiğini geçtiğini, Ak Parti’nin de yüzde 30’un altına düştüğünü görüyoruz. Bu eğilimin kalıcı olup olmayacağı siyasi zeminde CHP’nin yapacakları kadar Ak Parti’nin yapacaklarına da bağlı. Asıl belirleyici ise toplumsal dinamikler olacak.

Ak Parti seçmen tabanındaki çözülme güncel siyasi tartışma ve tercihlerden öte sosyolojik değişime dair emareler barındırıyor. Siyasi zeminde muhafazakar seçmenin veya kimliklerden ve kutuplaşmanın ambargosundan hareket eden seçmenin CHP karşıtlığı duygusu ne denli aşınacak göreceğiz.

CHP ve sol fikriyat karşıtlığı kadar Ak Parti tabanındaki muhafazakar seçmenin asıl değerlerinde ve yaşam pratiklerindeki değişimin siyasi tercihlere yansıma dozu, biçimi gidişatı değiştirecek.

Bu açıdan bakarak muhafazakar seçmenin henüz siyasi tercihlere güçlü biçimde yansımamış olsa da değiştiği kamuoyunda da sıkça dillendiriliyor. Doğru, muhafazakar seçmen değişiyor ama bu açıklama biraz da eksik kalıyor. Çünkü toplum değişiyor, endişeli modernler de değişiyor ama galiba muhafazakar seçmenin bir kısmı biraz daha hızlı değişiyor.

‘Muhafazakar modernler, endişeli modernler’ tanımlamaları 2008’de KONDA’da geliştirdiğimiz bir hayat tarzı kümelenmeleri modelinin tanımlarıydı. Modernlik bir teorik tanım olarak kullanılmamıştı. Araştırmada konu edinilen 11 gündelik hayat alanında (giyim, alış veriş, tatil, eğlence, medya takibi, vb.) alışkanlıklar, pratikler üzerinden, daha kentli, daha çağdaş eylem ve tercihler üzerinden “modern” tanımı kullanıldı.

Araştırma bulgularından biri, toplumun üçte birinin modern tanımı içinde olabileceğiydi. Bu üçte birlik kesim elbette homojen değildi. Değerleri, algı ve beklentileri, korkuları üzerinden bakıldığında bu üçte birlik modern kesim kendi içinde de “endişeli modernler”, “mazbut modernler”, “muhafazakar modernler” olarak üç ayrı kümeye ayrışıyordu. Benzer biçimde muhafazakarlar da “dindar muhafazakarlar”, “geleneksel muhafazakarlar” şeklinde kümelenmişti.

2008’den bu yana toplum dinamik biçimde değişmeye devam ediyor. Yalnızca siyasete ve seçim sonuçlarına baktığımızda donmuş bir göle bakar gibi olduk çok uzun süre. Yüzeydeki buz tabakasını şekillendiren siyasal kutuplaşma ve kimlik siyaseti oldu. O buz tabakasına bakarak 2010-2023 arasındaki tüm sandık sonuçlarında Ak Parti’nin sürekli birinciliğini gördük.

Kadının gündelik hayattaki rolü değişiyor

Halbuki buz tabakasının altında başka dinamikler, hareketler yaşanmaya devam etti. Siyaset o dinamiklerden beslenemediği, kimlik ve kutuplaşma siyaseti devam ettiği için de gerçek hayat ile siyaset arasındaki yarılma büyüdü. Yüzeyden bakarak toplumun değişmediği ve hatta değişmeyeceği sanıldı.

2002’de seçmen sayısı 41.3 milyondu, 2024’te 61.4 milyona yükseldi. Son 22 yılda yalnızca yeni seçmen artışı 20 milyon oldu. Daha da önemlisi 2000’de 67.8 milyon olan nüfusun 44 milyonu (yüzde 65) il ve ilçe merkezlerinde yaşarken, bugün 85.3 milyon nüfusun 79 milyonu il ve ilçe merkezlerinde yaşıyor.

Kırlardan kente göç devam ederken, geleneksel ve monolitik hayat biçimlerinin esas olduğu ilçeler kente dönüşüyor, çoğulculaşıyor. Daha da önemlisi geleneksel ve monolitik koşullara doğan kuşakların yerini il ve ilçelerdeki farklılıkların esas olduğu hayata doğan kuşaklar alıyor.

2008’den bu yana TÜİK verilerine göre okullaşma oranı yüzde 100’e geldi, üniversite eğitimliler yüzde 18’i aştı. 2008’de ortaokul ve lise seviyesi eğitimliler yüzde 30’du, bugün yüzde 48 oranında.

Demografi değişti son 20 yılda. Bir yandan ortalama ömür uzuyor, doğum oranları düşüyor, bir bakıma yaşlanıyoruz. Diğer yandan hala her yıl bir milyona yakın genç seçmen listelerine dahil oluyor.

İlçelerde, şehirlerde, metropollerde konut değişiyor, konutun içindeki hayat değişiyor, kireç badanalı mutfak seramik mutfağa dönüşüyor, daha da önemlisi aile değişiyor. Evlenme yaşı ilerliyor.

TÜİK verilerine göre son on yılda bir kişilik hane sayısı 2.5 milyondan 5.2 milyona yükselmiş. Siyasal davranış bahsinden öte 2012’de 2.5 milyon kişi tek kişilik bir ev ihtiyaçları için alışveriş yaparken bugün 5.2 milyon kişi tek kişilik hane ihtiyaçları için alışveriş yapıyor. Beşte bire yakın hanede tek kişilik hayat varken, çekirdek aile biçiminde yaşanan haneler üçte ikilere yaklaşmış. Çekirdek aileye dönmek demek aile içinden anneanne, babaannelerin eksilmesi, geleneksel ya da ataerkil değerlerin kuşaklar arası aktarımının da eksilmesi demek.

Hanedeki, ailedeki değişim ve kentleşmeyle beraber kadının gündelik hayattaki rolü değişiyor, 2008’de kadınların üçte ikisi kendisini ev kadını olarak tanımlarken bugün yarıya gerilemiş, kadınların istihdama katılımı artmış durumda.

Kadının hane dışına çıkabildiği andan itibaren ya da eve bebek geldiği andan itibaren o hanenin tüm hayat pratikleri, yeme içmeden eğlenceye, tatilden alışverişe değişmeye başlıyor.

O tarihte sosyal medya henüz yoktu, örneğin Hürriyet gazetesinin günlük satışı 500 binin üzerindeydi. Bugün basılı gazete neredeyse hayatımızdan çıktı. Televizyonlar haber takibinin birinci kaynağı iken bugün yetişkin nüfusun üçte biri televizyonlardan kopmuş, platformlara ve sosyal medyaya bakar durumda.

Yetişkin nüfusun yüzde 90’ı internete erişir, yüzde 80’i aşkın bölümü sosyal medyadan haberleşir, takipleşir halde. 2008’de bankacılık işlemlerini internet üzerinden yapanlar üçte birlerde iken bugün üçte ikileri aştı.

Son beş altı yıldır dozu giderek artan ekonomik kriz, iktidarın tümüyle keyfi, merkezileştirmeye ve denetlemeye, kısıtlamaya dönük politikaları, partizanlık, hukuksuzluk sarmalı gibi gerçek hayatın sorunları toplumsal yaşamı ve değişim dinamiklerini doğrudan etkiledi. Örneğin on beş yıl önce muhafazakar modernler ile endişeli modernlerin yalnızca siyasi tercihleri değil alışveriş ettikleri marketler, tercih edilen markalar arasında bile farklılaşmalar vardı. Banka tercihlerinde bile ikili bir hayat oluşmuştu.

Bugün iki taraf önce tüketim tercihleri bakımından birbirine yaklaşıyor. Farklı sentezler, bazıları yadırgatıcı görünen yeni bazı alışkanlıklar gelişiyor. Bebekler için diş buğdayı yapan kadar baby shower törenleri de yapan yeni kentli, refah seviyesi son yıllarda yükselmiş muhafazakarlar gözlüyoruz. Modern muhafazakar genç kuşaklar arasında kına gecelerinden dua seansları ritüellerine yepyeni bazı alışkanlıklar, tercihler gelişiyor.

Öte yandan kadim bazı toplumsal fay hatları aşınıyor. Son yirmi yılın tartışmalarının toplumdaki gerek muhafazakar modernlerde gerek endişeli modernlerde hiçbir değişim üretmediğini söylemek mümkün değil. Başörtülü bir öğretmen ya da yargıç fikri yirmi yıl önce ancak yüzde 50 destek bulurken bugün yüzde 80’lere yaklaşmış durumda örneğin.

2008’de laiklik, dindarlık ve kadına bakış alanlarında muhafazakar modernlerin pozisyonları alındığında, Ak Partinin temsil ettiği siyasal muhafazakarlık tanımlarına hayli yakınlardı. Bugün Ak Parti mi bu değerlerin savunucusu olma özelliğini yitirdi muhafazakarların mı Ak Parti’ye bakışı değişti düşünmek lazım. Ama çok uzun süre Ak Parti’nin öncü ve yumuşak gücü gibi görünen muhafazakar modernlerin Ak Parti’yi sorgulamaya başladıkları görülüyor.

2008’de muhafazakar modernler umutlu, iyimser ve hayattan memnunlardı. Bugün ise tüm ülke gibi onların büyük kısmı da gidişattan rahatsız, gelecekten endişeliler. O yıllarda endişeli modernler olarak tanımladığımız kümenin muhafazakarlara bakışı da değişti. Otoriterlik, özgürlük alanlarının kısıtlanması, özellikle kadın meselelerinde daha da baskın ahlakçı politikalar yalnızca endişeli modernleri değil muhafazakar modernleri de değiştiriyor.

Kimlikler arasında etkilenme yolları açıldı

Çok daha önemli değişim ise kimlik ve kutuplaşma nedeniyle neredeyse yok seviyesinde olan kümeler arası temas ve ilişki, karşılıklı etkilenme yolları şimdi bir yandan yılların deneyimi diğer yandan ortak gerçek meselelerin hararetinin katkısıyla açılmış görünüyor.

2008’deki modellemeyle “endişeli modernlerin” bireysellik, yenilikçilik ve özgürlükçülük değerleri toplumun geneline göre oldukça ilerideydi. Kadına topluma hak ettiği yeri verme konusunda en saygılı küme, bu kümeydi. Kürtajı, tüp bebeği, nikâhsız birlikte yaşamayı, mal mülkün kadının üstüne yapılmasını, kadının eşini kendi seçebilmesini en fazla oranda destekliyor, kadının çalışmak için eşinden izin alması fikrine ve kadının erkekten fazla para kazanmasının sorun olacağına en fazla oranda karşı çıkıyorlardı. Tahmin edilebileceği gibi “endişeli modernler” tüm kümeler arasında en laik tavra sahip olanıydı. Bugün bu özelliklerin önemlice bir kısmı artık muhafazakar modernlerin de desteklediği pozisyonlar.

“Endişeli modernler” o gün de kötümserdiler ve hem bireysel hem ülkeye dair korkuları oldukça fazlaydı. Özgürlüklerin kısıtlanması olasılığı ise tüm kümeler arasında en çok bu kümeyi endişelendiriyordu. Bugün de aynı ruh halindeler. Değişen muhafazakar modernlerin de önemli bir kısmının bugün bu ruh haline gelmiş olması.

Galiba ülkede son kırk yıldır yaşanan değişimi yalnızca siyasi aktörler üzerinden okuyoruz. Siyasi aktörlere bu denli odaklanınca gerçeklikten kopuyoruz. Siyasi aktörlerin kimliklerine bakarak yaptığımız değerlendirmeleri gerçekliğin kendisi sanıyoruz.

Konu pazarlama, iletişim, yönetim, tıp ve hele yapay zeka, bilgisayar olunca her bir yeni bilgiyi, teoriyi, modeli sonuna kadar öğrenmeye çalışıyor ve kullanıyoruz. Ama topluma bakarken olan bitenleri eski modeller, kavramlarla açıklamaya çalışıyoruz. Yetmiyor doğal olarak. Yetmediği gibi de toplumdaki değişimi ıskalıyoruz, tıpkı siyasetçiler gibi. Önümüzdeki dört yılda siyasetin toplumsal gerçeklikle ilişkisinde değişimi başarabilirsek yapısal değişiklikleri de başarmak mümkün olacak umarım.

In the published polls, we see that the CHP has passed the 30 percent threshold, while the AKP has fallen below 30 percent. Whether this trend will be permanent depends on what the AKP does as much as what the CHP does on the political ground. The real determinant will be social dynamics.

The disintegration in the AKP voter base contains signs of sociological change beyond current political discussions and preferences. We will see how much the anti-CHP sentiment of conservative voters or voters acting under the embargo of identities and polarization will erode on the political ground.

The degree and form in which the change in the real values and life practices of the conservative voters in the AKP base, as well as their opposition to the CHP and leftist ideologies, will be reflected in their political preferences will change the course of events.

From this perspective, it is frequently voiced in the public that the conservative electorate is changing, even if it has not yet been strongly reflected in political preferences. True, the conservative electorate is changing, but this explanation is a bit incomplete. Because society is changing, and anxious moderns are also changing, but I think some of the conservative electorate is changing a bit faster.

The definitions of ‘conservative moderns, anxious moderns’ were the definitions of a lifestyle cluster model we developed at KONDA in 2008. Modernity was not used as a theoretical definition. The definition of “modern” was used in the context of habits, practices, and more urban, contemporary actions and preferences in the 11 areas of daily life covered in the research (clothing, shopping, vacation, entertainment, media monitoring, etc.).

One of the research findings was that one-third of society could be defined as modern. This one-third was certainly not homogeneous. When viewed in terms of their values, perceptions, expectations, and fears, this one-third modern segment was divided into three separate clusters: “anxious moderns,” “modest moderns,” and “conservative moderns.” Similarly, conservatives were clustered as “religious conservatives,” and “traditional conservatives.”

Since 2008, society has been changing dynamically. For too long, when we looked only at politics and election results, we felt like we were looking at a frozen lake. Political polarization and identity politics shaped the ice sheet on the surface. By looking at that ice sheet, we saw the AKP's constant first place in all ballot box results between 2010-2023.

The role of women in daily life is changing

However, other dynamics and movements continued to take place under the ice sheet. Since politics could not feed on those dynamics and identity and polarization politics continued, the gap between real life and politics grew. Looking from the surface, it was thought that society had not changed and would not change.

In 2002, the number of voters was 41.3 million, rising to 61.4 million in 2024. In the last 22 years, the number of new voters has increased by 20 million. More importantly, while 44 million (65 percent) of the population of 67.8 million in 2000 lived in provincial and district centers, today 79 million of the population of 85.3 million live in provincial and district centers.

As migration from rural areas to cities continues, districts where traditional and monolithic lifestyles are essential are turning into cities and becoming pluralistic. More importantly, generations born into traditional and monolithic conditions are being replaced by generations born into a life where differences in cities and districts are essential.

According to TÜİK data since 2008, the schooling rate has reached 100 percent, and those with university education have exceeded 18 percent. In 2008, those with secondary and high school education were 30 percent, today it is 48 percent.

Demography has changed in the last 20 years. On the one hand, life expectancy is increasing, birth rates are decreasing, in a way we are getting older. On the other hand, nearly a million young people are still joining the voter lists every year.

In districts, cities, and metropolises, housing is changing, life inside the house is changing, the whitewashed kitchen is turning into a ceramic kitchen, and more importantly, the family is changing. The age of marriage is advancing.

According to TÜİK data, the number of single-person households has increased from 2.5 million to 5.2 million in the last decade. Beyond political behavior, while 2.5 million people shopped for the needs of a single-person household in 2012, 5.2 million people shop for the needs of a single-person household today. While one-fifth of households are single-person, the number of households living in nuclear families has increased to two-thirds. Returning to a nuclear family means the loss of grandmothers and great-grandmothers in the family, and the loss of the transmission of traditional or patriarchal values between generations.

With the changes in the household, family and urbanization, the role of women in daily life is changing. While two-thirds of women defined themselves as housewives in 2008, today this has decreased to half and women's participation in employment has increased.

From the moment a woman can leave the house or a baby comes home, all of the life practices of that household begin to change, from eating and drinking to entertainment, from holidays to shopping.

At that time, social media did not yet exist; for example, the daily sales of the Hürriyet newspaper were over 500,000. Today, printed newspapers have almost disappeared from our lives. While televisions are the primary source of following the news, today one-third of the adult population is disconnected from televisions and looks at platforms and social media.

90 percent of the adult population has access to the internet, more than 80 percent communicate and follow each other on social media. In 2008, the number of people who did their banking transactions online was one third, but today it has exceeded two thirds.

The economic crisis that has been increasing in intensity for the last five or six years, the completely arbitrary, centralizing and controlling, restrictive policies of the government, partisanship, the spiral of lawlessness, and real life problems have directly affected social life and the dynamics of change. For example, fifteen years ago, there were differences not only in the political preferences of conservative moderns and anxious moderns, but also in the markets they shopped at and even in the brands they preferred. Even in their bank preferences, a dual life had emerged.

Today, the two sides are approaching each other first in terms of consumption preferences. Different syntheses, some new habits that seem strange are developing. We observe new urban conservatives who make baby shower ceremonies as well as tooth wheat for babies. Some brand new habits and preferences are developing among the modern conservative young generation, from henna nights to prayer session rituals.

On the other hand, some old social fault lines are being eroded. It is not possible to say that the debates of the last twenty years have not produced any change in society, both in the conservative moderns and the anxious moderns. For example, while the idea of a headscarved teacher or judge received only 50 percent support twenty years ago, today it is close to 80 percent.

When the positions of the conservative moderns were taken in the areas of secularism, religiosity and women's perspective in 2008, they were quite close to the definitions of political conservatism represented by the AKP. Today, it is necessary to think whether the AKP has lost its characteristic of being the defender of these values or whether the conservatives' perspective on the AKP has changed. However, it is seen that the conservative moderns, who seemed to be the pioneer and soft power of the AKP for a very long time, have started to question the AKP.

In 2008, conservative moderns were hopeful, optimistic and happy with life. Today, like the whole country, most of them are disturbed by the course of events and worried about the future. In those years, the group we defined as anxious moderns also changed their perspective on conservatives. Authoritarianism, restrictions on freedoms, and more dominant moralistic policies, especially on women's issues, are changing not only anxious moderns but also conservative moderns.

Paths of influence between identities have opened up

A much more important change is that the contact and relations between the groups, which were almost non-existent due to identity and polarization, and the ways of mutual influence seem to have now opened up with the contribution of years of experience on the one hand and the heat of common real issues on the other.

According to the 2008 model, the individualism, innovation and libertarian values of the “concerned moderns” were far ahead of the general society. This group was the most respectful in terms of giving women the place they deserve in society. They were the most supportive of abortion, in vitro fertilization, living together without marriage, the transfer of property to the woman, and the woman being able to choose her own spouse, and the most opposed to the idea that women need permission from their husbands to work and that women earning more than men would be problematic. As can be expected, the “concerned moderns” were the most secular of all the groups. Today, a significant portion of these characteristics are also positions supported by conservative moderns.

The “anxious moderns” were pessimistic back then and had a lot of fears about both the individual and the country. The possibility of restrictions on freedom worried this group the most among all groups. They are in the same mood today. A significant portion of the changing conservative moderns have also reached this mood today.

I think we read the changes that have taken place in the country in the last forty years only through political actors. When we focus so much on political actors, we lose touch with reality. We think that the evaluations we make by looking at the identities of political actors are reality itself.

When it comes to marketing, communication, management, medicine and especially artificial intelligence and computers, we try to learn and use every new piece of information, theory and model to the fullest. But when we look at society, we try to explain what is happening with old models and concepts. Naturally, it is not enough. And as it is not enough, we miss the change in society, just like politicians. If we can achieve change in the relationship between politics and social reality in the next four years, I hope it will be possible to achieve structural changes.