2024 yılında Ortadoğu coğrafyasının politik şekillenmesine dair gözlem ve değerlendirmelerimi kaleme almayı planladığım bu yazı serisinde, ilk olarak “Arap Baharı” coğrafyasının 2010 yılından bu yana geçirdiği dönüşümü ele almıştım. Bu noktadan hareketle 13 yıl önce başlayan kitlesel sokak hareketleri ve biriken toplumsal tepkilerin bir sonucu olarak, protestoları doğuran dinamiklerin halen canlı olduğunu savunmuş ve yakın bir gelecekte bu fay hatlarının yeniden hareketlenmesinin kimseyi şaşırtmaması gerektiğini vurgulamıştım.

Serinin bu ikinci yazısında ise, bölgesel ve uluslararası güçlerin Ortadoğu ölçeğindeki genel politikalarından hareketle, 2024 yılında bölgedeki dengelerin ana ekseni üzerinde durmak niyetindeyim. Bu çerçevede başta ABD ve Rusya Federasyonu olmak üzere uluslararası güçlerin Ortadoğu’ya yönelik hamleleri ile İran, İsrail ve Körfez ülkelerinin bölgesel düzeydeki yaklaşımlarına odaklanacağım.

2024 ABD Seçimleri ve Bölgesel Dengeler

Uluslararası toplumun geneli gibi, Ortadoğu’daki halklar ve karar alıcılar için de 5 Kasım 2024’te gerçekleştirilecek ABD başkanlık seçimleri kritik bir dönüm noktası olma potansiyeli taşıyor. İlerleyen yaşı ve ciddi sağlık sorunları nedeniyle eleştirilerin odağında yer alan Biden’ın dört yıllık başarısız ve Gazze Savaşı’ndaki tutumuyla utanç verici bir hale dönüşen başkanlığı, ikinci dönemi göremeyebilir. Bu durumda bir önceki başkan Trump’ın yeniden -ve bu sefer daha güçlü şekilde- geri dönme olasılığı var ve bu olasılık her geçen gün daha da güçleniyor.

Herhangi bir ülkedeki başkanlık seçimleri uluslararası gündemi bu kadar meşgul etmezken, ABD başkanlık seçimleri, en az ABD kamuoyunda takip edildiği kadar, Ortadoğu’da da çok yakından takip ediliyor. Zira Soğuk Savaş döneminden başlayarak ABD bu bölgede aktif askeri müdahaleler, darbe planlamaları, vekâlet savaşları vb. kanallarla en önemli aktör haline geldi, bilhassa 1990 Irak Savaşı’ndan itibaren bölgenin son 30 yılını doğrudan şekillendirdi. 2003 Irak İşgali ve 2010 yılı sonunda başlayan “Arap Baharı” süreci de bu zincirin en kritik halkaları oldu.

ABD’nin bölgedeki varlığı Biden döneminde, nispeten uzaktan izleyen, İran’ı gözleyip İsrail’i yakından kollayan ve gerektiğinde sahaya müdahil olan bir seyir izledi. Ekonomi-politiğin daha geride kaldığı ve geleneksel stratejik dengelerin ön planda olduğu bu teenni dolu yaklaşım, ABD’nin bölge dengelerinde dominant rol oynadığı önceki dönemlere nispetle daha ikircikli bir denklem ortaya çıkardı. Biden ile devam edilmesi halinde, ABD’nin bölge dengelerinde daha geride yer almaya devam etmesi ve Rusya, İran, İsrail gibi gerektiğinde askeri yöntemlere yoğun şekilde başvuran aktörlerin hamleleri karşısında edilgen konumunu sürdürmesi beklenebilir. 

Trump’ın kazanması halinde neler olabileceği ise, 2016-2020 başkanlık döneminin ışığında bir ölçüde tahmin edilebilir: Bölgede “gereksiz para harcamayı azaltma ve bunu zengin ortaklarına havale etme”, İran karşıtı cepheyi güçlendirme, İsrail’in politik ajandasını daha yakından takip ederek uluslararası platformlarda buna alan açma vs. 

Dolayısıyla Trump yönetiminde ABD’nin sıcak çatışmalara doğrudan kendi birlikleriyle girmeyeceği, ancak bölgedeki müttefikleri üzerinden mevcut ihtilaflı bölgelerdeki çatışmaların artabileceği ve yeni ihtilaf noktalarının bu müttefikler aracılığıyla hareketlendirilebileceği bir bölgesel konjonktür beklenebilir. Bu dönemde İran-İsrail arasındaki gerilimin vekâlet savaşları düzleminden çıkıp, doğrudan -ama sınırlı- bir sıcak çatışmaya evrilmesi de keza şaşırtıcı olmayacaktır.

Rusya ve İran Dinamiği

Kremlin, Suriye iç savaşına 2015 yılında İran ile birlikte aktif müdahale edip, ortak müttefikleri Beşşar Esad’ı koltuğunda tuttuktan sonra bölgedeki sıcak çatışma noktalarına yoğun aktif müdahalede bulunmadı. 2022 yılında başlayan ve halen devam eden süreçte, Ukrayna’nın doğu bölgelerini işgal ettiği savaşın, Rusya’nın enerjisini Ortadoğu’dan çekmesine yol açtığı da bir vakıa. Nitekim Suriye’deki askeri üslerinde konuşlu askeri kapasitede 2015-16 dönemine kıyasla yıldan yıla görülen azalma ve hareketliliğin durağanlaşması da bu gözlemi teyit ediyor.

Rusya’nın Suriye dışında bölgede aktif bir askeri varlık göstermediği göz önüne alındığında; daha ziyade devasa kamu şirketleri üzerinden bölge ülkelerinin hidrokarbon kaynakları ve enerji piyasalarını kontrol etmeye odaklanma stratejisi dikkat çekiyor. Bu çerçevede Rosneft, Lukoil, Gazprom gibi petrol ve doğalgaz şirketleriyle, nükleer enerji devi ROSATOM ve silah şirketi ROSOBORONEXPORT üzerinden Ortadoğu’da tesir sahasını genişletme politikası izlemeye odaklandığı görülüyor.¹

Kremlin’in bu az maliyetli ve bol kazançlı yaklaşımını yakın vadede değiştirmeye yönelik bir motivasyonu olduğunu düşünmüyorum; 2015’te Suriye’ye askeri müdahalesi gibi sıra dışı adımları ise yeri ve zamanı geldiğinde yine atabileceğini -bunda gövde gösterisi yapma saiki de ön planda- ancak bunun oldukça kısıtlı bir çerçevede kalacağı kanaatindeyim.

Bölgede ABD ile bilek güreşine giren asıl aktör olarak ise, Rusya’dan ziyade İran ön plana çıkıyor. 1979 İran Devrimi ve 2003 Irak İşgali sonrasında bölgede manevra alanını genişleten Tahran’ın bugün Ortadoğu’daki dört başkenti (Şam, Bağdat, Beyrut ve Sana) doğrudan kontrol ettiği yönünde bazı abartılı yorumlar dahi mevcut. Bu yorumlar mübalağalı olmakla ve yerel dinamikleri göz ardı etmekle birlikte, İran’ın bölgede askeri ve istihbari teknikleri aktif olarak kullandığını ve ciddi bir tesir sahası oluşturduğunu da kimse inkâr edemez. 

Özellikle 2015’te Rusya ile birlikte Suriye’ye müdahale edip sahada aktif hâkimiyet kurması, Yemen’de İmamiyye Şiiliğini ve İran’ın koruyuculuğunu benimseyen Zeydiler üzerinden ana aktör konumuna yükselmesi, Hizbullah üzerinden Lübnan’a ve Hamas üzerinden Filistinli halk kitlelerine erişim sağlaması, İran’ın son yıllarda bölgedeki önemli kazanımları arasında yer alıyor. ABD’nin bölgeden büyük oranda çekildiği, Körfez Araplarının geleneksel ittifak ilişkilerinin yol açtığı antipati, İsrail’in büyük tepki doğuran askeri adımları göz önünde bulundurulduğunda, İran’ın 2024 yılı ve sonrasında da bu etki sahasını daha da genişletmesi ve derinleştirmesi beklenmeli. 

***

Nihayetinde, Ortadoğu’daki bölgesel ve küresel dengeler açısından geçtiğimiz yıldan daha hareketli olmaya aday bir yıl var önümüzde. 2024’te bölgede yakından izlenmesi gereken saha ise Filistin ve Arap-İsrail ihtilafı olacak; onu da serinin bir sonraki yazısında işlemeyi planlıyorum.

__

¹Rusya’nın Ortadoğu politikasında, devlet kontrolündeki devasa petrol, doğalgaz, nükleer enerji ve silah şirketlerinin oynadığı role dair bir genel bakış ve değerlendirme için bkz: Koç, Mehmet Akif (2020). Russia in the Middle East: A New Perspective on the Corporatization of Foreign Policy. International Journal of Kurdish Studies, 6(1), 104-119.

In this article series, in which I plan to write my observations and evaluations about the political shaping of the Middle East geography in 2024, I first discussed the transformation of the "Arab Spring" geography since 2010. Starting from this point, I argued that, as a result of the mass street movements that started 13 years ago and the accumulated social reactions, the dynamics that gave rise to the protests are still alive, and I emphasized that it should not surprise anyone if these fault lines become active again in the near future.

In this second article of the series, I intend to focus on the main axis of the balances in the region in 2024, based on the general policies of regional and international powers on the Middle East scale. In this context, I will focus on the moves of international powers, especially the USA and the Russian Federation, towards the Middle East, and the regional approaches of Iran, Israel and the Gulf countries.

2024 US Elections and Regional Balances

The US presidential elections to be held on November 5, 2024 have the potential to be a critical turning point for the people and decision-makers in the Middle East, as well as for the international community in general. Biden, who is at the center of criticism due to his advanced age and serious health problems, may not be able to see a second term after his four-year unsuccessful presidency turned into an embarrassment with his attitude in the Gaza War. In this case, there is a possibility that the previous president Trump will come back again - and this time more strongly - and this possibility is getting stronger every day.

While presidential elections in any country do not occupy the international agenda this much, the US presidential elections are followed very closely in the Middle East, at least as much as they are followed by the US public. Because, starting from the Cold War period, the USA has been engaged in active military interventions, coup planning, proxy wars, etc. in this region. It became the most important actor through these channels and directly shaped the last 30 years of the region, especially since the 1990 Iraq War. The 2003 Iraq Invasion and the "Arab Spring" process that started at the end of 2010 were the most critical links in this chain.

During the Biden era, the US's presence in the region followed a course of watching from a relatively distance, observing Iran and keeping a close eye on Israel, and intervening in the field when necessary. This cautious approach, in which economy-politics was left behind and traditional strategic balances were at the forefront, created a more ambivalent equation compared to previous periods when the USA played a dominant role in regional balances. If Biden continues, it can be expected that the USA will continue to be further behind in the regional balances and maintain its passive position in the face of the moves of actors such as Russia, Iran and Israel, who intensively resort to military methods when necessary.

What might happen if Trump wins can be predicted to some extent in the light of the 2016-2020 presidential period: "Reducing unnecessary spending of money in the region and transferring it to his rich partners", strengthening the anti-Iran front, following Israel's political agenda more closely and taking action on international platforms making room for this etc.

Therefore, under Trump, a regional conjuncture can be expected in which the USA will not directly engage in hot conflicts with its own troops, but in which conflicts in existing disputed regions may increase through its allies in the region and new conflict points can be mobilized through these allies. It would not be surprising if, during this period, the tension between Iran and Israel moved beyond the realm of proxy wars and evolved into a direct - but limited - hot conflict.

Dynamics of Russia and Iran

After actively intervening in the Syrian civil war together with Iran in 2015 and keeping their common ally Bashar al-Assad in power, the Kremlin did not actively intervene in the hot conflict points in the region. It is also a fact that, in the process that started in 2022 and is still ongoing, the war in which Ukraine occupied the eastern regions caused Russia to withdraw its energy from the Middle East. As a matter of fact, the decrease in military capacity stationed in military bases in Syria from year to year compared to the 2015-16 period and the stagnation of mobility also confirm this observation.

Considering that Russia does not have an active military presence in the region outside of Syria; Rather, the strategy of focusing on controlling the hydrocarbon resources and energy markets of the countries in the region through giant public companies attracts attention. In this context, it seems that it is focusing on pursuing a policy of expanding its sphere of influence in the Middle East through oil and natural gas companies such as Rosneft, Lukoil and Gazprom, as well as the nuclear energy giant ROSATOM and the arms company ROSOBORONEXPORT.¹

I don't think the Kremlin has any motivation to change this low-cost, high-profit approach in the near term; I believe that he may take extraordinary steps, such as the military intervention in Syria in 2015, when the time and place comes - the motive of showing off is also at the forefront - but this will remain within a very limited framework.

Iran, rather than Russia, stands out as the main actor engaging in arm wrestling with the USA in the region. There are even some exaggerated comments that Tehran, which expanded its maneuvering area in the region after the 1979 Iranian Revolution and the 2003 Iraqi Occupation, now directly controls four capitals in the Middle East (Damascus, Baghdad, Beirut and Sanaa). Although these comments are exaggerated and ignore local dynamics, no one can deny that Iran actively uses military and intelligence techniques in the region and creates a serious area of influence.

Particularly, in 2015, it intervened in Syria together with Russia and established active dominance in the field, became the main actor in Yemen through the Zaydis, who adopted Imamiyya Shiism and the protection of Iran, gained access to Lebanon through Hezbollah and the Palestinian masses through Hamas, and Iran It is among the important achievements of 's in the region in recent years. Considering the fact that the USA has largely withdrawn from the region, the antipathy caused by the traditional alliance relations of the Gulf Arabs, and Israel's military steps that have caused great reactions, Iran should be expected to further expand and deepen this sphere of influence in 2024 and beyond.

***

Ultimately, we have a year ahead that is likely to be more active than last year in terms of regional and global balances in the Middle East. The area that needs to be closely monitored in the region in 2024 will be Palestine and the Arab-Israeli conflict; I plan to cover it in the next article of the series.

__

¹For an overview and assessment of the role played by state-controlled giant oil, natural gas, nuclear energy and arms companies in Russia's Middle East policy, see: Koç, Mehmet Akif (2020). Russia in the Middle East: A New Perspective on the Corporatization of Foreign Policy. International Journal of Kurdish Studies, 6(1), 104-119.