Son zamanlarda Diamond Tema programları ile tetiklenen şeriat tartışmaları, artık mahalle sakinlerinin ilgisini veya öfkesini de çekmiyor gibi görünüyor. Hatta bazı ilahiyatçıların ifadelerinden alınan Cumhuriyet’in “şeriatsız İslam” manşetinin trajikomikliğine de ilgili çevrenin umursamaz bir tavırla yaklaştığı görülüyor. Elbette bu yazıda şeriatın nasıl anlaşılması gerektiği tartışmalarından da sakınmaya çalışacağız. Ancak bu trajikomikliğin, ülkemizde görgü devrimiyle aydınlanmış bir kesimin de dinler açısından insan doğası ve şeriat ilişkisini adeta yok saymanın bilgisizliğini/ilgisizliğini de yansıttığını hatırlatmakta da fayda var.

Öte yandan, 80’lerdeki gerçek İslam bu değil iddialarına nezire yaparcasına bugünlerde köktenci popüler hocalarımız da sıkça bu tartışmalarda boy göstermekteler. Muhafazakâr camianın cemaat ve tarikat dışındaki bireyleri de içten içe “gerçek İslam nedir” sorgulamasının yorgunluğunu yaşamaktalar. Fanatikler ve meleklerin cinsiyeti gibi konularda takılıp kalanlar ise yeni kuşakların kimlik İslam’ıyla bağdaşamadıklarını görmemek için direnmekteler. Bu insanlar bu tür sorunların çözümünün medrese ve Kur’an kursları sayısını artırmakla mümkün olabileceğine ısrarla inanmaktalar. Sadece bin yıl öncesinin fıkıh anlayışına dayalı, vicdan ve evrensel ahlakla ilişkisi kesilmiş bir din anlayışının buna çözüm getireceğine kör bir teslimiyetle savunmaktalar. Bu savunulan görüşler, anketler ve saha araştırmalarıyla belirlenen dini kurumlara olan güvensizliği görmezden gelmekte. Asıl sorunun kaynağının kör bir teslimiyetin kendisi olduğu hakikati de ortada apaçık durmakta.

Aslında, “gerçek İslam bu değil” tartışmaları ve hayal kırıklıkları yalnız bugüne özgü değil. Aynı tartışmalar ve benzer sonuçlar Tanzimat ve II. Meşrutiyet dönemi sonrası İslamcı aydınlar arasında da yaşandı. O zamanın İslamcı aydınları bugünle kıyaslanamayacak kadar nitelikli ve muhaliftiler. Namık Kemal, Cemalettin Afgani, M. Akif Ersoy, Said Nursi, Said Halim Paşa ve hatta Nurettin Topçu gibi isimler bu dönemin öne çıkan isimleriydi. Nurettin Topçu hariç, ki o Sorbonne mezunu ve mistik Fransız filozoflarının da öğrencisiydi. Genel İslamcı aydınlarımız kendilerince, batının ilmi ve fenni ile İslam’ın ruhunu birleştirmeye çalışmışlardı. Bir bakıma kadim ve modernite arasındaki ilişkiyi anlamlandırma hususunda sınıfta kalmışlardı. O dönemde modern aydınlanma ile sorgulamaya geçen kuşaktan, kurumsal İslam’dan vazgeçenlerin tercihi, bugün olduğu gibi ateizm veya deizm değil, Katolik veya Protestan Hıristiyanlık olmuştu. Bu duruma ilişkin Ahmet Cevdet Paşa’nın torunu rahibe İsmet Hanım, Nurettin Topçu’nun yakın arkadaşı Giritli medrese alimi ve sonradan kardinal olan Paul Molla Efendi veya Tevfik Fikret’in pastör olan oğlu Haluk Bey gibi irtad örnekler verilebilir. Bu aydınların çocuklarının din değiştirmelerinde, medresenin fıkıh İslam’ında aradıkları ama bulamadıkları vicdan, spiritualizm, evrensel adalet duygusu, sevgi ve etiğin bulunmayışı vardı. Bu irtadlarda yani din değiştirmelerde bu değerleri bu aydınların kurumsal mistik Hıristiyanlıkta bulmalarının büyük rolü vardı. Nurettin Topçu’yu ise direkten döndüren Kazanlı aydın Nakşibendi Şeyhi Abdülaziz Bekkine’nin inisiyasyon-manevi tasarrufu ve entelektüel vizyonu olmuştur.

Kur’an’ın nasıl anlaşılacağı sorunu ve buna yönelik metodolojik bir yaklaşım belirsizliği, İslam dünyasında daima gizli bir gündem olmuştur diyebiliriz. Buna rey-yorum ve hadis ehlinin tartışmaları da denilebilir. Kur’an’ı sadece yüzeyden okumak veya tarihsel, toplumsal ve ezoterik-manevi bir bağlamda yaklaşım getirmek, tartışmaların temelini oluşturmuştur. İslam tarihinden bugüne kadar yorum konusu radikal farklılıklarla ele alınmıştır. Bunlara uç örnekler verilmesi gerekirse; birinci olarak İlk Haricilerin Kur’an’daki “iyiliği emredip kötülükten menetmek” referansını kullanarak, 4 halifeyi iyi anmaları gerekçesiyle, sahabe Abdullah b. Habbab ve hamile eşini karnından yararak katletmelerini verebiliriz. Son örnek olarak da bugünkü UFO tartışmaları kapsamında Kehf ve Enbiya surelerindeki özellikle Zülkarneyn kıssasında geçen uzaydaki galaktik yaşam gibi birçok ayetin yorumlanmasından bahsedebiliriz. Sahabe Abdullah ve eşinin başına gelenlerin daha acımasızları, Orta Çağ’da Hıristiyan köktencileri veya din savaşlarında batı dünyasında gerçekleştirildiğini de bu arada hatırlatalım. Bu da genelde de felsefesiz köktenci bakışların kutsal kitapların anlaşılması sorununa işaret etmekte.

Ancak bu tespitlerden çok öte Hz. Peygamber (s.a) vefatından sonraki on yıllarda sahabeler arasındaki kanlı iktidar savaşlarını tartıştığımız kadar, İslam’ın doğuşuyla bu Arap kabilelerin Sasani ve Roma imparatorluklarını nasıl yıktıklarını, Endülüs, Horasan ve Bağdat’ta kadim bilgiyi nasıl yeniden yorumlayıp tüm insanlığa açtıklarını da tartışabilmeliyiz.

Floransa’da filizlenen batı Rönesansı, kiliseyi sarsmış ve Mısır ve Helenistik uygarlıklarından Roma ve Endülüs İslam düşünürlerine kadar geniş bir yelpazeye hitap etmiştir. Bu dönemdeki araştırmalar, ezoterik, manevi, batıni ve determinist, bilimsel, zahiri odaklı olmuştur. Amaç, sadece bilimsel geçmişi değil, kadim bilgi ve hikmetin anlaşılmasını sağlamaktı. Müslüman Endülüs araştırmacıların kaynakları çoğunlukla Arapça yazılıydı. Floransa-Venedik entelektüelleri için de Arapça vaz geçilemezdi. Rönesans’ın temel taşları arasında otonom ve nitelikli finansör burjuva, din, sanat ve felsefi anlayışta geçmişe açık bir bakış açısı yer almaktaydı.

Endülüs, Horasan ve Bağdat’taki Beytül-hikme çalışmaları, bir İslam Rönesansı’nın dışında bir şey değildi. Bu çalışmaların temelinde, kadim-geçmiş bilgiyi ve diğerlerini sağlam bir anlayışla anlama çabası vardı. Finansal destekleyiciler olarak otonom prensler ve bu çalışmaların yükünü çeken gayri Müslim, Pagan, Yahudi ve Süryani aydınlar bulunmaktaydı. İlk adımlar, kadim dillerdeki tercüme işlemleriyle atıldı ve tüm kadim bilgi, kutsal kitap inanç doktrinleri doğrultusunda yorumlandı ve kodifiye edildi. Bilgiye ulaşma süreci dogmalardan ayrılarak sekülerleştirildi. Bugün olası bir İslam Rönesansı için vazgeçilmez olan şey, kutsal metinlerin anlaşılmasında diğer kutsal metinlere ve antik deneyimlere saygılı bir bakış açısı gereğidir. Ancak her kadim bilgi veya deneyim, son kutsal metinle bir araya geldiğinde tamamlayıcı bir anlam ifade edebilecektir.

Ötekine kapalı, sadece bedevi çöllerine ve sınırlı tarihe hapsedilmiş Kur’an anlayışından, ancak radikal köy İŞİD veya köy medreseleri gibi sonuçlar çıkabilir. Bir kutsal metnin anlaşılmasının diğer önemli gerekliliklerinden biri de hermetik veya irfani bir bakış açısının varlığıdır. İslam dünyasında zahiri-batıni nitelikteki çift kanatlı alimlerin yetişebilmesi, ancak yeni oluşturulacak bir Rönesans’ın veya Endülüs’ün kuluçka alanlarında mümkün olabilir.

Bugün her ne olursa olsun, yukarıdaki örnekler göz önünde bulundurulduğunda İslam düşüncesinin kendi Rönesans’ına, tekrar yeniden doğuşuna ihtiyacı olduğu açıktır. Batı Rönesansı, tüm dünyanın sanat, edebiyat, siyaset ve bilim anlayışını değiştirdiği gibi, ikinci bir İslam Rönesansı da tüm insanlığın kadim geçmişine bir pencere açmalı ve İslam dünyasını bu sefaletten kurtarmalıdır.

Kendi içimizdeki kötüyü fark etmeden, maalesef iyiye dönüşüm sağlanamaz. Post-modern dönemde kendi doğasına yabancılaşmış insanlığın, yeniden doğmuş bir İslam’a Müslümanlar kadar ihtiyacı olduğu açıktır.

The sharia debates that have recently been triggered by the Diamond Theme programs no longer seem to attract the attention or anger of the neighborhood residents. In fact, it is seen that the relevant circles approach the tragicomic aspect of the Cumhuriyet headline “Islam without sharia”, which was taken from the statements of some theologians, with an indifferent attitude. Of course, in this article, we will try to avoid discussions on how sharia should be understood. However, it is also useful to remember that this tragicomic aspect also reflects the ignorance/indifference of a segment of our country that has been enlightened by the revolution of manners, who virtually ignore the relationship between human nature and sharia in terms of religions.

On the other hand, as if to counter the claims of the 80s that this is not the real Islam, our fundamentalist popular teachers are frequently appearing in these discussions these days. Individuals of the conservative community outside of the congregation and tariqa are also secretly experiencing the fatigue of questioning “what is real Islam?” Fanatics and those who get stuck on issues such as the gender of angels are resisting seeing that they cannot reconcile with the identity Islam of the new generations. These people insistently believe that the solution to such problems can be possible by increasing the number of madrasahs and Quran courses. They blindly surrender to the idea that a religious understanding based solely on the understanding of jurisprudence from a thousand years ago, disconnected from conscience and universal morality, will provide a solution. These defended views ignore the distrust of religious institutions determined by surveys and field research. The fact that the real source of the problem is blind surrender itself is also obvious.

In fact, the discussions and disappointments of “this is not the real Islam” are not specific to today. The same discussions and similar results were also experienced among Islamist intellectuals after the Tanzimat and Second Constitutional Era. The Islamist intellectuals of that time were incomparably qualified and oppositional. Names such as Namık Kemal, Cemalettin Afgani, M. Akif Ersoy, Said Nursi, Said Halim Pasha and even Nurettin Topçu were prominent names of that period. Except for Nurettin Topçu, who was a Sorbonne graduate and a student of mystical French philosophers. Our general Islamist intellectuals tried to combine the science and knowledge of the West with the spirit of Islam. In a sense, they failed in making sense of the relationship between ancient and modern. In that period, the generation that had moved to questioning with modern enlightenment and abandoned institutional Islam preferred Catholic or Protestant Christianity, not atheism or deism as it is today. Examples of apostasy can be given for this situation, such as the granddaughter of Ahmet Cevdet Pasha, the nun İsmet Hanım, the close friend of Nurettin Topçu, the Cretan madrasah scholar who later became a cardinal, Paul Molla Efendi, or the pastor son of Tevfik Fikret, Haluk Bey. The reason for the conversion of the children of these intellectuals was the absence of conscience, spiritualism, universal sense of justice, love and ethics that they were looking for but could not find in the Islamic jurisprudence of the madrasah. The fact that these intellectuals found these values in institutional mystical Christianity played a major role in these apostasies. What brought Nurettin Topçu back from the pole was the initiation-spiritual disposition and intellectual vision of the Kazan intellectual Naqshbandi Sheikh Abdülaziz Bekkine.

We can say that the problem of how to understand the Quran and the uncertainty of a methodological approach towards it have always been a hidden agenda in the Islamic world. This can also be called the discussions of the opinion-commentary and the hadith scholars. Reading the Quran only from the surface or approaching it in a historical, social and esoteric-spiritual context has formed the basis of the discussions. The subject of interpretation has been addressed with radical differences from Islamic history to the present. If we need to give extreme examples; firstly, we can give the murder of the companion Abdullah b. Habbab and his pregnant wife by cutting her in the stomach, on the grounds that they were remembering the four caliphs well, using the reference of “enjoining good and forbidding evil” in the Quran. As a final example, we can mention the interpretation of many verses in the Kahf and Enbiya surahs, especially in the story of Dhul-Qarnayn, such as galactic life in space, within the scope of today’s UFO discussions. Let us also remember that the crueler things that happened to the companion Abdullah and his wife were done by Christian fundamentalists in the Middle Ages or in the Western world during religious wars. This generally points to the problem of understanding the holy books with fundamentalist views that lack philosophy.

However, far beyond these findings, we should be able to discuss how these Arab tribes destroyed the Sassanid and Roman empires with the birth of Islam, how they reinterpreted ancient knowledge in Andalusia, Khorasan and Baghdad and opened it to all humanity, as much as we discuss the bloody power struggles among the companions in the decades after the death of the Prophet (pbuh).

The Western Renaissance, which sprouted in Florence, shook the church and appealed to a wide range of people from Egyptian and Hellenistic civilizations to Roman and Andalusian Islamic thinkers. Research during this period was esoteric, spiritual, esoteric and deterministic, scientific, and exoteric. The aim was to provide an understanding of not only the scientific past but also ancient knowledge and wisdom. The resources of Muslim Andalusian researchers were mostly written in Arabic. Arabic was also indispensable for Florentine-Venetian intellectuals. The cornerstones of the Renaissance included an autonomous and qualified financier bourgeoisie, and an open perspective on the past in religion, art and philosophical understanding.

The Bayt al-Hikma studies in Andalusia, Khorasan and Baghdad were nothing but an Islamic Renaissance. The basis of these studies was an effort to understand ancient-past knowledge and others with a solid understanding. There were autonomous princes as financial supporters and non-Muslim, pagan, Jewish and Syriac intellectuals who bore the burden of these studies. The first steps were taken with translation processes in ancient languages and all ancient knowledge was interpreted and codified in line with the doctrines of the sacred book faith. The process of reaching knowledge was separated from dogmas and secularized. What is indispensable for a possible Islamic Renaissance today is the need for a respectful perspective towards other sacred texts and ancient experiences in understanding the sacred texts. However, every ancient knowledge or experience will be able to express a complementary meaning when combined with the last sacred text.

From an understanding of the Quran that is closed to the other, confined only to the deserts of the Bedouins and limited history, only radical village ISIS or village madrasahs can produce results. Another important requirement for understanding a sacred text is the existence of a hermetic or gnosis perspective. The emergence of exoteric and esoteric double-winged scholars in the Islamic world can only be possible in the incubation areas of a newly created Renaissance or Andalusia.

Whatever happens today, when the above examples are taken into consideration, it is clear that Islamic thought needs its own Renaissance, its own rebirth. Just as the Western Renaissance changed the world's understanding of art, literature, politics and science, a second Islamic Renaissance should open a window to the ancient past of all humanity and save the Islamic world from this misery.

Without realizing the evil within ourselves, unfortunately, transformation into good cannot be achieved. It is clear that humanity, alienated from its own nature in the post-modern era, needs a reborn Islam as much as Muslims do.