Son yıllarda uluslararası ilişkiler ve dünya tarihi üzerine yazdığı kitaplar ve makalelerle Batı-sonrası dünya tartışmalarında önemli bir referans noktası olan Cambridge Üniversitesi’nden Prof. Ayşe Zarakol’u Global İlişkiler Forumu’nun yıllık toplantısında dinledim (19 Şubat).

Zarakol’un çalışmalarını uzun yıllardır çok başarılı ve ufuk açıcı bulurum ve okurum. Tarih ile bugünü harmanlayarak ve karşılaştırmalı yöntemle çalışarak dünya siyasetinin ve uluslararası ilişkilerin nereye doğru gidebileceğini çok iyi bir analizle bize sunar. Bu yılın Koç Üniversitesi Rahmi M. Koç Bilim Madalyası da Zarakol’a verildi. 

İlk kitabında, Yenilgiden Sonra: Doğu Batı ile Yaşamayı Nasıl Öğrendi (İstanbul: 2002, ilk İngilizce baskı Cambridge University Press) sorusuna yanıt arayan Zarakol, son kitabı Before the West: The Rise and Fall of Eastern World Orders / Batıdan Önce: Doğu Dünya Düzenlerinin Yükselişi ve Düşüşü (Cambridge: 2022) ile de Doğu tarihinin okumasıyla aslında bugünün Batı-sonrası dünya tartışmasına çok önemli katkılarda bulunur. Tüm bu çalışmalarında da “dünya düzeni” ve “düzen değişimi” sorusuna odaklanır. 

Bugün de, 1945’ten bugüne yaşadığımız “dünya düzeninde değişim” tartışmasını yapıyoruz, hem de giderek merkezi gündem konusu olarak. 

24 Şubat 2022 Ukrayna Savaşı ve 7 Ekim 2023’ten bugüne Gazze’de soykırıma dönüşen İsrail-Filistin meselesiyle, artık en azından bana göre netleşen bir biçimde, Batı merkezli dünya düzeninin bittiği, “Batı-sonrası dünya düzenine geçiş dönemi”ni yaşıyoruz.

I. Dünya Savaşı’nın bitimiyle başlayan “1945-sonrası Batı temelli liberal düzen”in bitimi ve “Batı-sonrası dünya” kavramı ile “eski düzenin bittiği ama yeni düzenin de tam olarak şekillenmediği” bir “geçiş dönemi” üzerine tartışıyoruz. 

Dünya düzeni değişiyor ve Batı-sonrası dünyada yaşıyoruz; doğru. Fakat bu dünyanın nasıl şekilleneceğini, nasıl gelişeceğini de tam olarak bilemiyoruz.

Batı-Sonrası Dünya

Bildiğimiz: 

Birincisi, artık sadece Amerikan hegemonyasına ve liderliğine bakacağımız, “tek kutuplu” bir dünyada yaşamayacağımız. Bu dünya, bir taraftan Amerika-Çin ticaret ve paylaşım rekabeti ve çatışması içinde yeni tür bir “Soğuk Savaş 2.0” görüntüsü veriyor ama güçleri ve etkileri artan yeni aktörlerle “çok-kutuplu”, “çok-katmanlı” ya da “çok kümeli” de olabilecek.

İkincisi, yeni gelişen güçler, daha çok “orta güç” dediğimiz Hindistan, Brezilya, Güney Afrika, Türkiye, Suudi Arabistan, Endonezya, İran, Vietnam vb. ülkeler, hiçbir kutba tam bağlı olmadan “kendi yollarını ve dış politikalarını şekillendirme” stratejisiyle hareket ediyorlar. Farklı kavramlar içinde bu stratejiye “stratejik otonomi” diyoruz.

Üçüncüsü, bu anlamda dünya, sadece “Batı” ve “Batı-dışı” (en güçlü aktör Çin) olarak değil, stratejik otonomi uygulayan ülkelerin oluşturduğu “Küresel Güney”den de oluşuyor. 

Bu bize şunu söylüyor: Batı-sonrası dünyanın tek kutuplu olmayacağını biliyoruz, ama tek başına “çok kutuplu dünya” da yeni düzenin tanımlamasında yeterli olmuyor. 

Güç ve etkinin, güvenlik, ekonomi, iklim, demokrasi, yapay zekâ, temel ihtiyaçların (gıda ve su gibi) farklı şekilde ve derecede ülkeler ve örgütler arası dağıldığı; güvenliği sadece askeri olarak düşünemeyeceğimiz; rekabet ve işbirliğinin beraber gittiği; kurallar kadar esnek ittifakların da önemli olduğu ve altını çizelim, insan hakları, haklar ve özgürlükler, demokrasi, hukuk devleti kadar, devlet güvenliği, kültür, itibar, etki, aile-muhafazakâr değerler arasında gelişen “norm/değer çekişmesi”nin de yaşandığı bir dünyadan konuşuyoruz Batı-sonrası dünya düzenine geçişi tartışırken.

Farklı Stratejik Tercihler ve Senaryolar

Zarakol’un analizine geri dönersek, içinden geçtiğimiz geçiş dönemi ile ilgili yaptığı ve benim de katıldığım iki tespiti vurgulamak isterim:

Birincisi, geçiş döneminin içerdiği ve özellikle yaşadığımız savaş ve çatışma alanları için ülkelerin ve aktörlerin stratejik tercihleri ve öncelikleri farklılaşıyor. 

Batı dünyası içinde Amerika için Ukrayna Savaşı birincil; sonra İsrail-Filistin meselesi ve Çin-Tayvan sorunu geliyor.

Avrupa, AB ve NATO için tek öncelik Ukrayna Savaşı’na verilmiş durumda. Ukrayna Savaşı, Avrupa için “yaşamsal önemde”. Gazze tümüyle ikinci planda; hatta geçtiğimiz günlerde yapılan Münih Güvenlik Konferansı’nda olduğu gibi çok çok az tartışılıyor; tartışılmıyor bile.

Küresel Güney içinse İsrail-Filistin meselesi ve Gazze birincil önemde. Güney Afrika’nın, İsrail devletinin Gazze’de soykırım yaptığını Uluslararası Adalet Divanı’na taşıması ve dava süreci buna örnek gösterilebilir. 

Bu anlamda, Batı-sonrası dünya düzenine geçiş döneminde küresel yönetişim ya da düzen için işbirliğinden çok, stratejik tercihler ve önceliklerde farklılaşma olduğunu görüyoruz.   

Bu da sorunların çözülmekten ziyade artması ve çözümsüzlüğe gitme riskini artırıyor. 

Zarakol, 2024 ve yakın gelecek için “üç senaryo”nun konuşulduğunu söylüyor. 

Birinci ve iyi senaryoda, Batı-sonrası dünyanın “Küresel Batı”, “Küresel Batı-Dışı” ve “Küresel Güney” olarak üç alan ve aktörden oluştuğunu söylüyor. Bu aktörler arası ilişkinin, uluslararası örgütlerin ve kuralların katkısıyla da, belli alanlarda işbirliği, belli alanlarda rekabet ve çatışma, ama en genelinde belli bir düzen içinde yaşanacağını savunuyor. 

İkinci ve kötü senaryo ise, bu iyimserliğin aksine, Amerika-Çin rekabeti ve geriliminden başlayarak Soğuk Savaş 2.0 ya da belki de Üçüncü Dünya Savaşı’na gidecek kadar çatışmacı bir yapıya doğru evrileceğimiz.

Bu iki olasılık en fazla Batı’da konuşulan, Batı’nın hâlâ dünyayı kendisinin şekillendirebileceğine inandığı senaryolar. Batı’nın hâlâ kendi anlayışı, terimleri ve kavramlarıyla dünyaya baktığını da bize söylüyor. 

Halbuki yaşadığımız geçiş döneminde değişim hızlı, süreçler karmaşık, belirsizlik yüksek, aktörlerin güç ve etkisi çok boyutlu bir nitelik gösterebiliyor. 

Bu, Zarakol’a göre, üçüncü ve olası bir senaryoyu da ortaya çıkarıyor. Türkiye’nin içinde bulunduğu orta güç ve stratejik otonomi uygulayan aktörlerin öneminin, etkisinin ve dönüştürme kapasitesinin daha yüksek olabileceği bir dünyaya doğru da gidebiliriz düşüncesini güçleniyor. 

Çatışma ve sorun çözümünde bu aktörler önemli ve etkili rol oynayabilirler. 

Zarakol’un bu analizinin önemli olduğunu ve üzerinde düşünmemiz ve tartışmamız gerektiğini düşünüyorum. Bu bağlamda da, hükümetin örgütlediği Antalya Diplomasi Forumu’na (1-3 Mart) Zarakol’un davet edilmesini ve dinlenmesini önemli ve doğru buldum.

Türkiye için Senaryolar

Türkiye, Batı sonrası dünya ve düzen değişikliği tartışmasını bilgi temelli, farklı görüşler arası müzakere ve tartışmayı destekleyerek ve bundan sonraki beş yılın nasıl gelişeceğini hesaplayan ve öngörebilen bir çalışma ile bugüne hazırlanmalı. Çünkü oluşmakta olan değişim Türkiye için fırsatlar kadar riskler de yaratıyor. Hatta, benim okuyuşumda riskler şu anda fırsatlardan daha fazla.  

İyi senaryo, Türkiye’nin doğru okuma ve strateji ile Batı-sonrası dünyanın “önemli ve etkili bir aktör”ü olması. Kötü senaryo ise, okuma, strateji ve kapasite temelinde hatalar yaparak Batı-sonrası dünyaya geçiş ve oluşma sürecinin önemli ve sistem dönüştürücü gelişmelerinin “dışında kalması ya da bırakılması”. 

Türkiye’nin fırsatları ve risklerini ve önemli aktör olma ile dışlanma olasılığını yaratan nedenleri bundan sonraki yazımda değerlendireceğim.     

(Bu yazıda Ayşe Zarakol ile ilgili aktarımlar kendisinden izin alınarak yapılmıştır.)

Professor from Cambridge University, who has become an important reference point in post-Western world discussions with the books and articles he has written on international relations and world history in recent years. I listened to Ayşe Zarakol at the annual meeting of the Global Relations Forum (February 19).

I have been reading Zarakol's works for many years, finding them very successful and stimulating. By blending history and the present and working with a comparative method, it presents us with a very good analysis of where world politics and international relations may be heading. This year's Koç University Rahmi M. Koç Science Medal was also awarded to Zarakol. 

In his first book, After Defeat: How the East Learned to Live with the West (Istanbul: 2002, first English edition Cambridge University Press), Zarakol seeks answers to the question, and in his latest book, Before the West: The Rise and Fall of Eastern World Orders With his Rise and Fall (Cambridge: 2022), he actually makes very important contributions to today's post-Western world debate with his reading of Eastern history. In all these works, he focuses on the question of " world order " and " order change ". 

Today, we are discussing the " change in the world order " that we have been experiencing since 1945, increasingly as a central agenda topic. 

With the Ukrainian War on February 24, 2022 and the Israel-Palestine issue, which has turned into genocide in Gaza since October 7, 2023, it is now clear, at least to me, that we are experiencing the "period of transition to the post-Western world order", where the Western-centered world order ends.

We are discussing the end of the "post-1945 Western-based liberal order" that started with the end of World War I and the concept of the "post-Western world" and a "transition period" in which "the old order ended but the new order was not fully formed." 

The world order is changing and we live in the post-Western world; TRUE. But we do not know exactly how this world will be shaped and how it will develop.

Post-Western World

What we know: 

First , we will no longer live in a "unipolar" world where we will only look at American hegemony and leadership. On the one hand, this world gives the appearance of a new type of " Cold War 2.0 " in the America-China trade and sharing competition and conflict, but it is also " multi-polar ", " multi-layered" or " multi-cluster " with new actors whose power and influence are increasing. could happen.

Secondly , the newly emerging powers are India, Brazil, South Africa, Turkey, Saudi Arabia, Indonesia, Iran, Vietnam, etc., which we call " middle powers ". Countries act with the strategy of "shaping their own paths and foreign policies" without being completely loyal to any pole. We call this strategy " strategic autonomy " among different concepts .

Thirdly , in this sense, the world consists not only of the “West” and “non-West” (the most powerful actor is China), but also of the “ Global South ” consisting of countries that exercise strategic autonomy. 

This tells us this: We know that the post-Western world will not be unipolar, but the "multipolar world" alone is not sufficient to define the new order. 

Power and influence, security, economy, climate, democracy, artificial intelligence, basic needs (such as food and water) are distributed among countries and organizations in different ways and degrees; We cannot think of security only in military terms; competition and cooperation go together; We come from a world where flexible alliances are as important as rules, and where, let us underline, there is a " norm/value conflict " between human rights, rights and freedoms, democracy, the rule of law, as well as state security, culture, reputation, influence, family and conservative values. We are talking about the transition to the post-Western world order.

Different Strategic Choices and Scenarios

Going back to Zarakol's analysis, I would like to emphasize two observations he made about the transition period we are going through, with which I agree:

Firstly , the strategic preferences and priorities of countries and actors differ in the transition period and especially in the areas of war and conflict in which we live. 

The Ukrainian War is primary for America within the Western world; Then comes the Israel-Palestine issue and the China-Taiwan issue.

The only priority for Europe, the EU and NATO is the Ukraine War. The Ukraine War is “vital” for Europe. Gaza is completely secondary; In fact , it is discussed very little, as was the case at the Munich Security Conference held recently ; It's not even discussed.

For the Global South, the Israel-Palestine issue and Gaza are of primary importance. South Africa's case to the International Court of Justice that the Israeli state committed genocide in Gaza can be cited as an example of this. 

In this sense, we see that in the transition period to the post-Western world order, there is a differentiation in strategic preferences and priorities rather than cooperation for global governance or order.   

This increases the risk that problems will escalate rather than be solved and lead to deadlock. 

Zarakol says that " three scenarios" are being discussed for 2024 and the near future. 

In the first and best scenario , he says that the post-Western world consists of three areas and actors: “ Global West ”, “ Global Non-West ” and “ Global South ”. He argues that this relationship between actors will be experienced with the contribution of international organizations and rules, with cooperation in certain areas, competition and conflict in certain areas, but in a certain order in general. 

The second and worst scenario is that, contrary to this optimism, we will evolve into a confrontational structure , starting from America-China competition and tension, leading to Cold War 2.0 or perhaps the Third World War .

These two possibilities are the scenarios most talked about in the West, where the West still believes that it can shape the world. It also tells us that the West still looks at the world with its own understanding, terms and concepts. 

However, in the transition period we live in, change is rapid, processes are complex, uncertainty is high, and the power and influence of actors can be multidimensional. 

This, according to Zarakol, opens up a third and possible scenario. It strengthens the idea that we can move towards a world in which the importance, influence and transformation capacity of the middle power and actors exercising strategic autonomy, including Turkey, can be higher. 

These actors can play an important and effective role in conflict and problem resolution. 

I think this analysis of Zarakol is important and we should think about it and discuss it. In this context, I found it important and correct that Zarakol was invited and listened to at the Antalya Diplomatic Forum (March 1-3) organized by the government.

Scenarios for Türkiye

Turkey should prepare for today by supporting the discussion of the post-Western world and order change based on knowledge, negotiation and discussion between different views, and with a study that can calculate and predict how the next five years will develop. Because the change that is taking place creates risks as well as opportunities for Türkiye. In fact, in my reading, the risks currently outweigh the opportunities.  

The good scenario is for Turkey to become an “important and effective actor ” of the post-Western world, with correct reading and strategy . The worst case scenario is that people make mistakes based on reading, strategy and capacity and are left out or left out of the important and system-transforming developments of the transition and formation process of the post-Western world . 

I will evaluate Turkey's opportunities and risks and the reasons that create the possibility of being an important actor or being excluded in my next article.     

(The quotes about Ayşe Zarakol in this article were made with her permission.)