İsrail’in Gazze’deki katliamı sürerken Türkiye 1948’den bu yana hiç yapmadığı bir şeyi yaparak bu ülkeyle ticaretini tamamen durdurdu. Türkiye-İsrail ilişkilerinin 75 yıllık tarihinde diplomatik ilişkilerin seviyesinin düşürülmesi, kınama notaları verilmesi, devlet adamlarının sert açıklamalar yapmaları gibi çok sayıda tepki şekline şahit olunmuştu. Ticaret ise devam etmişti. Kadın, çocuk demeden İsrail’in Filistinlileri hedef alan en acımasız katliamı Ankara’nın tavrını çok daha üst bir seviyeye taşımasının yolunu açtı.

İki ülke arasındaki ilk ciddi kriz İsrail’in, İngiltere ve Fransa’yla birlikte 1956’da Süveyş Kanalı’na saldırması ve Gazze’yi işgal etmesi sırasında yaşanmış, Türkiye İsrail’deki elçisini geri çekmişti. Türkiye’nin o dönemde hangi saiklerle ve ne şekilde hareket ettiğini, İsrail’in karşılık olarak neler yaptığını araştırmacılara açık arşiv belgelerinden okuyarak, bugünle mukayese yapma imkânımız var.

Süveyş saldırısı, başta Mısır olmak üzere Arap ülkelerinde İsrail ve destekçilerine karşı tepkinin yükselmesine sebep olmuştu. Bağdat Paktı üyeleri Irak ve Pakistan da Türkiye’den İsrail’le ilişkilerini kesmesini istiyordu. Ankara hem başta Mısır olmak üzere Arap ülkeleriyle ilişkilerinin daha fazla gerilmesini önlemek hem de Irak ve Pakistan’la anlaşmazlığa düşmemek için 24 Kasım 1956’da Filistin meselesi çözülene değin Tel Aviv’deki elçisi Şevkati İstinyeli’yi merkeze çağırarak, diplomatik temsilciliğini maslahatgüzarlık seviyesine indirmeye karar verdi. Bu adımı atarken Dışişleri Bakanlığı, İsrail’le ilişkilerin “kesilmediğini” sadece “kısıldığını” özellikle vurguladı.

Dışişleri Bakanlığı’ndan Tel Aviv Elçiliği’ne 24 Kasım 1956’da yollanan yazıda, “Türkiye’nin İsrail ile normal siyasi ve ticari ilişkilerini idame ettirmesinin Arap memleketlerini kışkırttığı ve Türkiye hükûmetini müşkül duruma düşürdüğü” belirtilmekteydi. Bakanlığa göre Türkiye’yi İsrail’le ilişkilerinde zor duruma düşüren sadece Kanal saldırısı değildi. “İsrail hükûmetinin Kudüs’e nakledilmesi, Filistin meselesinde İsrail’in gerek sınırlar gerek mülteciler konularında uzlaşmazlık göstermesi ve İsrail’in işgal ettiği bazı yerlerden çıkmak istememesi” de İsrail’in Mısır’a saldırmasının yanında Türkiye açısından probleme yol açıyordu...

Tüm bu sebeplerle Türkiye, “İsrail ile olan münasebetlerini ‘kısmaya’ ve Filistin meselesi adilane ve nihai olarak çözülene dek süresiz olarak İsrail elçisini geri çekmeye karar vermişti.” Tel Aviv Elçiliğine yollanan yazıda İstinyeli’den yukarıdaki hususları İsrail Dışişleri Bakanlığına sözlü olarak aktarması ve gazeteciler soru sorarlarsa bu ifadelerin ötesinde cevap vermemesi istenmekte ve ayrıca şu cümlelere yer verilmekteydi:

“Bittabi İsrail Hükûmetine Türkiye’ye geri döneceğinizi, bu dönüşünüzün mahiyetini tasrih ederek resmen bildirmeniz icap edecektir. Aldığımız tedbirin esbab-ı mucibesini şifahi olmak üzere, yukarıdaki izahat dairesinde vermeniz ve bu tedbirin bilcümle devletlere karşı hayırhahlık siyasetimizde herhangi bir değişikliği tazammum etmeyip, doğrudan doğruya Türkiye’ye karşı değil fakat Orta Doğu’nun menfaatlerine karşı İsrail’in takip etmiş olduğu hattı hareketin tevlit ettiği bir zaruretin neticesi bulunduğunu eseflerimizle birlikte ifade eylemeniz mercudur.”

26 Kasım’da İsrail Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Walter Eytan’ı ziyaret eden Elçi İstinyeli, Türk Hükûmeti’nin kararını tebliğ etti. Elçi İstinyeli’nin Müsteşarla temasını Ankara’ya bildirdiği telgrafta yer alan, “[…] Görüşmede İsrail’le münasebetlerimizi kesmek zorunda kaldığımızı ifade eyledim” cümlesindeki, “kesmek” kelimesi, Ankara’da telgrafı okuyan Büyükelçi Orhan Eralp tarafından kırmızı kalemle kutu içine alındı. Zira İstinyeli’ye 24 Kasım’da yollanan talimatta ilişkileri “kısmak” tabiri kullanılmış, “kesmek”ten söz edilmemişti.

Bu küçük(!) kelime karışıklığına rağmen İsrail tarafının Türkiye’nin maksadının ne olduğunu anladığı, İsrail arşivlerinde yer alan İstinyeli-Eytan görüşme tutanağında görülmektedir. İstinyeli’nin, “atılan adımın İsrail’e yönelik olmadığını, Türk Hükûmeti’nin yegâne amacının barışı ve Orta Doğu’yu Sovyet tehdidinden korumak olduğunu, Türkiye’nin İsrail’e karşı iyi hisler beslediğini ve diplomatik ve ticari ilişkilerin değişmeyeceğini” söylediği İsrail belgelerinde yer almaktadır.

İsrail Türkiye’nin bunun ötesine geçerek diplomatik ilişkileri tamamen kesme kararı almasından da kaygı duymaktaydı. ABD ve İngiltere’nin Türkiye’yi bu kararından döndürebileceğini düşünen İsrail bu ülkelerdeki büyükelçilerine ilgili hükûmetlerle derhal temasa geçerek Türkiye ile görüşmelerini istemeleri talimatını yolladı. Batı Avrupa’yla İlişkiler Genel Müdürü Walter Eytan Vashington Büyükelçisi Abba Eban’a yolladığı telgrafta, “Amerikalıların Türklere, sadece İsrail ile ilişkilerin kesilmesini değil -ki bunu hayal bile edemiyorum- elçilerin geri çağrılması gibi göstermelik bir eylemi bile çok kötü karşılayacaklarını açıkça ifade etmeleri kesinlikle hayati önem taşımaktadır” şeklinde yazdı.

26 Kasım’da Ankara’daki ABD Büyükelçisi Warren’la görüşen İsrail Elçisi Fisher, kendisinden Başbakan Menderes’le konuşarak, “Türkiye-İsrail ticaret hacminin azaltılmamasının ABD’nin de çıkarına olduğunu” iletmesini istedi. 29 Kasım’da Menderes’le görüşmesinin ardından Warren Fisher’e, “Türkiye ile İsrail arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilerde bir değişiklik olmayacağı; elçinin geri çekilmesine rağmen Tel Aviv ve Ankara’daki elçiliklerin eskisi gibi çalışmaya devam edeceği; Türkiye’nin İsrail’e karşı tutumunda ve saygısında hiçbir değişiklik olmayacağı” bilgisini paylaştı. 8 Aralık’ta Dışişleri Bakanlığı Genel Sekreteri Birgi’yi ziyaret eden Fisher, ondan da “ticari ilişkilerin eskisi gibi süreceği, elçinin çekilmesi dışında başkaca bir değişiklik olmayacağı” bilgisini aldı. İsrail’in ABD’yi devreye sokması etkili olmuş, Türkiye İsrail’le ekonomik-ticari ilişkilerini devam ettirme kararı almıştı.

Bugün 1956’dakinden çok farklı şartlarla karşı karşıyayız. Gazze’de 21. yüzyılın en ağır insani trajedisi yaşanıyor. Türkiye Filistin’de akan kanın durması için elinden gelen tüm gayreti gösterirken, İsrail’e karşı kararlı tutumunu da sürdürecek. Bu noktada ABD’nin devreye girmesi ise şimdilik uzak bir ihtimal.

While Israel's massacre in Gaza was continuing, Türkiye did something it had never done since 1948 and completely stopped its trade with this country. In the 75-year history of Turkey-Israel relations, many reactions have been witnessed, such as lowering the level of diplomatic relations, issuing notes of condemnation, and harsh statements by statesmen. Trade continued. Israel's most brutal massacre targeting Palestinians, including women and children, paved the way for Ankara to take its attitude to a much higher level.

The first serious crisis between the two countries occurred when Israel, together with England and France, attacked the Suez Canal and occupied Gaza in 1956, and Turkey withdrew its ambassador from Israel. We have the opportunity to make comparisons with today by reading about what motives and how Turkey acted at that time, and what Israel did in response, from archive documents open to researchers.

The Suez attack caused an increase in reaction against Israel and its supporters in Arab countries, especially in Egypt. Baghdad Pact members Iraq and Pakistan also wanted Turkey to cut its relations with Israel. In order to prevent further tension in its relations with Arab countries, especially Egypt, and to avoid conflict with Iraq and Pakistan, Ankara decided to reduce its diplomatic representation to the level of chargé d'affaires by summoning its ambassador in Tel Aviv, Şevkati İstinyeli, to the headquarters until the Palestine issue was resolved on 24 November 1956. gave. While taking this step, the Ministry of Foreign Affairs specifically emphasized that relations with Israel  were not "cut"  but only  "reduced"  .

In the letter sent from the Ministry of Foreign Affairs to the Tel Aviv Embassy on November 24, 1956,  it was stated that "Turkey's maintenance of normal political and commercial relations with Israel provokes Arab countries and puts the Turkish government in a difficult situation  . " According to the Ministry, it was not only the Canal attack that put Turkey in a difficult situation in its relations with Israel.  "The transfer of the Israeli government to Jerusalem, Israel's intransigence on the Palestine issue, both borders and refugees, and Israel's unwillingness to leave some of the occupied places"  were causing problems for Turkey, as well as Israel's attack on Egypt ...

For all these reasons, Turkey "decided to 'cut down' its relations with Israel and to withdraw its Israeli ambassador indefinitely until the Palestinian issue is resolved fairly and finally."  In the letter sent to the Tel Aviv Embassy, ​​İstinyeli was asked to convey the above issues verbally to the Israeli Ministry of Foreign Affairs and, if journalists asked questions, not to answer beyond these statements, and also included the following sentences:

“ Of course, you will need to officially inform the Israeli Government that you will return to Turkey, clarifying the nature of your return.  You should verbally explain the miraculous reasons for the measure we have taken, within the scope of the above explanation, and that this measure does not involve any change in our policy of charity towards all states,  and that the movement follows the line that Israel has followed, not directly against Turkey, but against the interests of the Middle East. "It is necessary for you to express our regrets that the birth was the result of a necessity ."

Ambassador İstinyeli visited Israeli Foreign Ministry Undersecretary Walter Eytan on November 26 and informed him of the Turkish Government's decision. The word "cut" in the sentence "[...] I stated in the meeting that we had to cut off our relations with Israel" in the telegram in which Ambassador İstinyeli informed Ankara about his contact with the Undersecretary  , was boxed with a red pen  by Ambassador Orhan Eralp, who read the telegram in Ankara.  .  Because in the instruction sent to İstinyeli on November 24, the term "curtailing" relations was used, but "cutting" was not mentioned.

Despite this minor (!) word confusion, it is seen in the İstinyeli-Eytan meeting minutes in the Israeli archives that the Israeli side understood what Turkey's purpose was.  In Israeli documents , İstinyeli  stated that "the step taken was not directed against Israel, the sole aim of the Turkish Government was to protect peace and the Middle East from the Soviet threat, Turkey has good feelings towards Israel and diplomatic and commercial relations will not change." is located.

Israel was also concerned that Turkey would go beyond this and decide  to cut diplomatic relations completely  . Believing that the USA and the UK could reverse Turkey's decision, Israel sent instructions to its ambassadors in these countries to immediately contact the relevant governments and ask them to meet with Turkey. In the telegram he sent to Washington Ambassador Abba Eban, Walter Eytan, Director General of Relations with Western Europe, said:  " The Americans should definitely make it clear to the Turks that they will receive very badly not only the cutting of relations with Israel - which I cannot even imagine - but even a token action such as the recall of ambassadors." "It is of vital importance,"  he wrote.

Israeli Ambassador Fisher, who met with US Ambassador Warren in Ankara on November 26, asked him to talk to Prime Minister Menderes and  convey that "it is also in the interest of the United States not to reduce the Turkey-Israel trade volume  . " After his meeting with Menderes on November 29, he told Warren Fisher,  “There will be no change in the economic and commercial relations between Turkey and Israel; Despite the ambassador's withdrawal, the embassies in Tel Aviv and Ankara will continue to operate as before; He shared the information that "there will be no change in Turkey's attitude and respect towards Israel  . " Fisher, who visited the Secretary General of the Ministry of Foreign Affairs, Birgi, on December 8, received information from him that  "commercial relations will continue as before, and there will be no other changes other than the withdrawal of the ambassador  . " Israel's involvement of the USA was effective, and Türkiye decided to continue its economic-commercial relations with Israel.

Today we face very different conditions than in 1956. The gravest humanitarian tragedy of the 21st century is taking place in Gaza. While Türkiye will do its best to stop the bloodshed in Palestine, it will also maintain its determined stance against Israel. At this point, the involvement of the USA is a remote possibility for now.