Artık şaşırmıyoruz. Jeopolitik dengeler rayından çıktı.

İsrail, İran’a saldırdığında ya da Rusya Moldova’ya ait Trans-Dinyester’i de topraklarına ilhak etme yönünde çaba gösterdiğinde de şaşırmıyoruz.

Tahran’ın Pakistan topraklarını füzeleriyle vurması da şaşırtmıyor, Libya’da uzun zamandır Türkiye’ye muhalefet eden Hafter kuvvetlerinin Ankara ile masaya oturması da.

Hatta yarın bir gün Çin Halk Kurtuluş Ordusu kuvvetleri Tayvan’ın işgal etmeye kalkışırsa ya da Etiyopya sınırı geçip yeniden Eritre’ye girmeye kalkışırsa, Azerbaycan, Türkiye ve Rusya arasında sıkışıp kalmış yalnız Ermenistan İran ve Fransa ile birlikte intihar anlamına gelecek bir maceraya atılırsa da şaşırmayız.

Savaş çeşitleri arttı

“Üçüncü Dünya Savaşı ne zaman başlayacak?” diye soranlara basit bir yanıt veriyorum: “Haberiniz olmadı galiba, çoktan başladı bile”. Sanmayın ki önümüzdeki dönemde tıpkı Birinci (1914-1918) ve İkinci Dünya Savaşı (1939-1945) gibi tüm dünyayı saracak yeni bir topyekûn silahlı savaş yaşayacağız.

Öyle bir şey olmayacak.

Üçüncü Dünya savaşı bence başladı; sadece şimdiki savaşlar zaten öyle F-16’lar, tanklar, füzeler, nükleer başlıklar ile yapılmıyor.

Ya vekalet savaşları cereyan ediyor ülkeler doğrudan birbirlerinin ensesine binmek istemedikleri için, ya devletlere uluslararası hukuk sorumluluğu yüklememek için savaş Rus Wagner, Amerikan Blackwater, Fransız Lejyonerler gibi paralı askerler üzerinden yürütülüyor. Ya da teknoloji, ticaret, enerji, su, gıda, döviz, biyolojik savaşlar yaşıyoruz son 30 yıldır olduğu gibi.

Doğrusunu isterseniz piyasalar artık jeopolitik risk ve krizler ile yaşamayı öğrendi. Fiyat sıçramaları üstesinden gelinmeyecek boyutlarda olmuyor bu ihtilaflardan dolayı çoğu zaman. Büyük bir zıplama olsa bile tekrar doğal yörüngesine dönüyor.

İsrail’in asıl amacı

Son yaşadığımız krizde İsrail’in amacı sadece yaratılmasına katkı sağladığı Hamas’ı Gazze şeridinden çıkartmak değil. Asıl hedef, oradaki 2,5 milyona yakın Filistinliyi tamamen çıkartarak Akdeniz kıyılarına kadar tüm bölgeyi kendisine katmak ve nüfusu artmakta olan sıkışık bir coğrafyaya mahkûm İsraillileri oraya kaydırmak. Bu amaçla, tüm dünyanın gözleri önünde ve (arada çatlak sesler çıksa da) adeta Batı’nın kayıtsız şartsız desteği ile Gazze’den Mısır’a çıkışın anahtarı olan Refah kapısına doğru sürüyor Filistinlileri.

Hatta daha da ileri gidip Lübnan’ın güneyini (hiç de kolay lokma olmayan) Hizbullah’tan temizlemek, Suriye kontrolündeki (1967’den bu yana İsrail işgalinde olan, 1981’den itibaren de uluslararası hukuka aykırı şekilde ilhak etmiş olduğu) Golan Tepelerinin ötesindeki Suriye topraklarını da etkisiz hale getirmek.

Nitekim, sık sık Suriye, Irak ve İran’daki kendisine zararlı gördüğü hedefleri destursuz vurmaya devam ediyor.

Bu amaçlarına ulaşana kadar da Tel Aviv’in çatışmaları sona erdirmesini ummak çok iyimser bir beklenti olur. İran’ın bence en güzel kenti İsfahan’a İsrail’in misilleme amacıyla gönderdiği son üç minik insansız hava aracı aslında kentin hemen kuzeyindeki Natanz uranyum zenginleştirme tesisine ve Şekari askeri üssüne kadar ulaşabildiğini göstermek bakımından sembolik önemi haiz.

Enerji piyasalarını ne belirliyor?

Bıçak sırtındaki arz ve talep dengesi fiyatların en önemli belirleyicisi. Ama döviz kurları, yatırım, ticaret ve fiyat sapmaları, iklim değişikliği kaygısından kaynaklanan yeşil dönüşüm, mevsimsel denge ve fiyat oynamaları, teknolojik oyun değişikliği, vergi yükleri ve jeopolitik gerilimler de piyasalarda dalgalanmalara yol açabiliyor.

Son yıllarda Rusya’nın Ukrayna’yı işgali sadece fiyatları yukarı doğru itmekle kalmadı, aynı zamanda ticaret yollarını değiştirdi, arz güvenliğini de alt üst etti, ekonomik durgunluğu, kırgınlığı tepe noktaya taşıdı. Ardından İsrail’in Gazze’yi işgali nedeniyle Kızıl Deniz’in suları ısındı, gemiler Ümit Burnu üzerinden Avrupa limanlarına yöneldiklerinden hem maliyetler arttı hem de teslim süreleri uzadı.

İran-İsrail arasındaki karşılıklı “hafif” misillemeler dünya petrolünün yüzde 20’sinin geçtiği Umman ile İran arasındaki Hürmüz Boğazını da tehlikeli geçiş bölgesine dönüştürebilir. Basra Körfezi’ne kıyıdaş petrol üreticisi kartel OPEC’in üyeleri (Suudi Arabistan, İran, BAE, Kuveyt ve Irak), ihraç ettikleri petrolün çoğunu bu boğazdan gönderiyor. Dolayısıyla, tüm bölge ülkelerinden en fazla petrol ve doğal gaz (hatta kritik mineraller) ithal eden Çin, Hindistan, Japonya ve Kore gibi dinamik ekonomiler büyük kaygı duyuyorlar.

Jeopolitik ve petrol fiyatları

Son krizde İranlı yetkililerin İsrail’den gelen saldırı haberlerini küçümsemesinin ardından petrol fiyatları kısa süreliğine varil başına 90 doların üzerine çıktıktan sonra yeniden 87 dolara düştü. Altın da kısa süreliğine rekor seviyeye yaklaştıktan sonra ons başına 2.400 doların altına yerleşti.

Orta Doğu’da giderek kötüleşen çatışmaların hem petrol arzını hem de nakliyesini kesintiye uğratabileceğinden endişe ediliyor haklı olarak. Biz dahil birçok ülke, petrol ve dizel gibi yakıtların üretiminde kullanılan, “kara altın” da denilen bu emtiaya büyük ölçüde bağımlı.

Brent fiyatı, Rusya’nın Şubat 2022’de Ukrayna’yı işgal etmesinden sonra, bazı büyük ekonomilerin petrol üreten ülkeye yaptırımlar uygulamaya koymasıyla ulaştığı seviyelerin çok altında. Takip eden haftalarda petrol varil başına 125 dolara ulaşarak hane halkı enerji faturalarının sürekli olarak yüksek kalmasına neden oldu. Sadece 2024 başından bu yana yüzde 20 arttı fiyatlar.

Batılı ülkeler Ukrayna-Rusya krizinden sonra Kızıldeniz’deki aksamanın, Gazze savaşının ekonomilerini daha da küçültebileceğini ve resesyon riskini doğurabileceğini öne süren senaryolar modelledi.

ABD, Rusya, Ortadoğu

ABD ve İngiltere, Yemen’de İran destekli Husi isyancıların gemilere gece saldırılarını, Bab-el-Mendeb Boğazı’ndan Süveyş Kanalı’na güvenli geçişi yeniden sağlayarak Kızıldeniz ticaret yollarındaki gecikmeleri ve kesintileri askeri müdahalelerle tersine çevirmeye çalışıyorlar. Hürmüz’de bir tıkanıklık olursa birkaç hafta içinde benzeri bir müdahale beklenebilir.

Bu arada, Rus boru hatlarından gelen arzın durdurulmasının ardından Avrupa artık fiziksel olarak Katar’dan gaz akışına çok daha bağımlı hale geldi. Avrupalı enerji devleri, Rusya’daki muslukların kapatılmasının ardından Doha ile anlaşma yapmak için sıraya giriyor. Fiziksel tedarik, şu anda dünyanın en büyük sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) ihracatçısı olan ABD’den sağlanabilse bile, Körfez’deki herhangi bir aksamada fiyat artacaktır.

Tam da dünya merkez bankalarının dönüm noktalarını düşündüğü ve faiz oranlarını düşürdüğü bir dönemde, ciddi bir enerji fiyat tırmanışı küresel ekonomiyi daha da bozabilir, enflasyonu sabitleyebilir. Bu, aynı zamanda, Arap-İsrail Savaşı ve İran Devrimi’nden kaynaklanan geçmiş jeopolitik enerji şokunun birkaç yıl boyunca enflasyona yol açtığı 1970’lerle de paralellikler gösterebilir.

Çin ve Türkiye

Bölgedeki jeopolitik riskleri gidermek için birçok başkent çaba gösterirken hem bölgeye enerji ithal bağımlılığı yüksek hem de Kuşak-Yol ve benzeri girişimlerle jeopolitik nüfuz alanını genişletmeye çalışan Çin’in pek esamisi okunmuyor.

Sanırım Çin, Suudi-İran yakınlaşmasını kotardığı gibi mevcut kriz ortamında da perde gerisinde çalışmayı tercih ediyor. Hem de Batı’nın bu krizler durulduktan sonra kızgın projektörlerini kendisi üzerine çevireceğini çok iyi biliyor. Buna hazırlıksız yakalanmamak için şimdiden kendi menfaatleri doğrultusunda çalışıyor.

Bu görünümde Türkiye hem enerji ithaline göbeğinden bağımlı orta sıklet bir bölgesel güç olarak ekonomisine ilave yük gelmesini önlemek, hem bölgedeki mevcut istikrarsızlığın daha da artmasının kendisine de sıçrayacağından kaygı duyduğu hem de bölge dışı güçlerin kendi arka bahçesinde orantısız güç ve nüfuz kazanmalarını istemediği için bölgesel gerginlik ve ihtilaflarda çözüm üreten taraf olmak için çırpınıyor.

We are no longer surprised. Geopolitical balances are derailed. 

We are not surprised when Israel attacks Iran or when Russia tries to annex Moldova's Trans-Dniester to its territory. 

It is no surprise that Tehran is hitting Pakistani territory with its missiles, nor is it surprising that Haftar's forces, which have been opposing Turkey in Libya for a long time, are sitting at the table with Ankara. 

In fact, we would not be surprised if one day the Chinese People's Liberation Army forces tried to invade Taiwan, or if Ethiopia tried to cross the border and enter Eritrea again, or if Armenia, the lone Armenia stuck between Azerbaijan, Turkey and Russia, embarked on a suicidal adventure together with Iran and France. .

Battle types increased

“When will the Third World War begin?” I give a simple answer to those who ask: "I guess you didn't know, it's already started." Do not think that in the coming period we will experience a new all-out armed war that will encompass the whole world, just like the First (1914-1918) and Second World War (1939-1945). 

Nothing like that will happen. 

I think the Third World War has begun; However, current wars are not fought with F-16s, tanks, missiles or nuclear warheads. 

Proxy wars are taking place either because countries do not want to get on each other's necks directly, or because the war is being waged through mercenaries such as Russian Wagner, American Blackwater, French Legionnaires, etc., in order to avoid imposing international legal responsibility on states. Or we are experiencing technology, trade, energy, water, food, foreign exchange and biological warfare, as has been the case for the last 30 years. 

Frankly speaking, markets have now learned to live with geopolitical risks and crises. Most of the time, price jumps are not at an insurmountable level due to these disputes. Even if there is a big jump, it returns to its natural orbit.

Israel's real purpose

In our latest crisis, Israel's aim is not only to remove Hamas, which it helped create, from the Gaza strip. The main goal is to completely remove the nearly 2.5 million Palestinians there, to annex the entire region up to the Mediterranean coast, and to shift the Israelis there, who are stuck in a cramped geography with an increasing population. For this purpose, in front of the eyes of the whole world and with the unconditional support of the West (even though there are occasional voices), the Palestinians are being driven towards the Rafah gate, which is the key to exit from Gaza to Egypt. 

Going even further, clearing the south of Lebanon (which is not an easy prey) from Hezbollah, Syria beyond the Syrian-controlled Golan Heights (occupied by Israel since 1967 and annexed in violation of international law since 1981) and neutralize their lands. 

As a matter of fact, it continues to frequently strike targets it deems harmful to itself in Syria, Iraq and Iran without any support. 

It would be a very optimistic expectation to hope that Tel Aviv will end the conflict until it achieves these goals. The last three tiny unmanned aerial vehicles sent by Israel in retaliation to Isfahan, the most beautiful city of Iran in my opinion, have symbolic importance in terms of showing that they can actually reach the Natanz uranium enrichment facility and the Shekari military base just north of the city.

What determines energy markets?

The balance of supply and demand on a knife edge is the most important determinant of prices. But exchange rates, investment, trade and price deviations, green transformation resulting from climate change concerns, seasonal balance and price fluctuations, technological game change, tax burdens and geopolitical tensions can also cause fluctuations in the markets. 

In recent years, Russia's invasion of Ukraine not only pushed prices upwards, but also changed trade routes, disrupted supply security, and brought economic stagnation and resentment to the top. Then, due to Israel's occupation of Gaza, the waters of the Red Sea warmed up, and as ships headed to European ports via the Cape of Good Hope, both costs increased and delivery times were extended. 

Mutual “mild” retaliation between Iran and Israel could turn the Strait of Hormuz between Oman and Iran, through which 20 percent of the world's oil passes, into a dangerous transit zone. Members of the Persian Gulf oil producing cartel OPEC (Saudi Arabia, Iran, UAE, Kuwait and Iraq) send most of the oil they export through this strait. Therefore, dynamic economies such as China, India, Japan and Korea, which import the most oil and natural gas (even critical minerals) from all the countries in the region, are of great concern.

Geopolitics and oil prices

In the last crisis, after Iranian officials downplayed the news of attacks from Israel, oil prices briefly rose above $90 per barrel and then fell back to $87. Gold also settled below $2,400 per ounce after briefly approaching a record level. 

There are rightly concerns that worsening conflicts in the Middle East could disrupt both oil supplies and transportation. Many countries, including us, are heavily dependent on this commodity, also called “black gold,” used in the production of fuels such as oil and diesel. 

The Brent price is well below levels reached after Russia invaded Ukraine in February 2022, when some major economies imposed sanctions on the oil-producing country. In the weeks that followed, oil reached $125 per barrel, causing household energy bills to remain persistently high. Prices have increased by 20 percent since the beginning of 2024 alone. 

Western countries have modeled scenarios suggesting that disruption in the Red Sea after the Ukraine-Russia crisis and the Gaza war could further shrink their economies and risk recession.

USA, Russia, Middle East

The USA and the UK are trying to reverse the night attacks on ships by Iran-backed Houthi rebels in Yemen, and the delays and interruptions in the Red Sea trade routes by restoring safe passage from the Bab-el-Mandeb Strait to the Suez Canal, with military interventions. If there is a blockage in Hormuz, a similar intervention can be expected within a few weeks. 

Meanwhile, Europe is now much more physically dependent on the flow of gas from Qatar following the suspension of supplies from Russian pipelines. European energy giants are lining up to make a deal with Doha after the taps in Russia are turned off. Even if physical supply could come from the United States, currently the world's largest exporter of liquefied natural gas (LNG) , any disruption in the Gulf would increase the price. 

At a time when world central banks are considering turning points and reducing interest rates, a serious energy price climb could further disrupt the global economy and stabilize inflation. This may also have parallels with the 1970s, when the past geopolitical energy shock from the Arab-Israeli War and the Iranian Revolution led to several years of inflation.

China and Türkiye

While many capitals are making efforts to eliminate geopolitical risks in the region, China, which is both highly dependent on energy imports to the region and trying to expand its geopolitical sphere of influence through Belt-Road and similar initiatives, is not much appreciated. 

I think China prefers to work behind the scenes in the current crisis environment, just as it has managed the Saudi-Iran rapprochement. And he knows very well that the West will turn its angry spotlights on him after these crises calm down. He is already working towards his own interests in order not to be caught unprepared for this. 

In this view, Turkey wants to prevent an additional burden on its economy as a middleweight regional power that is heavily dependent on energy imports, and because it is concerned that the current instability in the region will spread to itself, and because it does not want non-regional powers to gain disproportionate power and influence in its own backyard. It strives to be the party that finds solutions to conflicts.