BDT, AEB, KGAÖ, ŞİÖ, BRICS, KEİ ve TDT üyeleri ve eski Sovyet cumhuriyetlerinin yeri üzerine

Sovyetler Birliği 26 Aralık 1991’de lağvedildi.

İkinci Dünya Savaşı’nda SSCB’ye dâhil edilen üç Baltık cumhuriyeti bu tarihten birkaç ay önce, 8 Eylül 1991’de Birlik’ten ayrılmışlardı. Kısa süre içinde AB’ye ve NATO’ya üye oldular.

Sovyetler Birliği’nin yıkılma sürecinin olabildiğince barışçıl yöntemlerle ve ekonomik iş birliği mekanizmalarını koruyarak gerçekleşmesi amacıyla (SSCB’nin resmen dağılmasından birkaç hafta önce) geride kalan 12 cumhuriyet için, Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) denilen bir ittifak organize edildi.

11 ülkenin oluşturduğu BDT’ye baştan katılmayan Gürcistan da 1993’te üye oldu. 2008’de Rusya ile arasında savaş çıkınca Topluluk’tan ayrıldı.

BDT’ye katılımı ilk dönemlerden itibaren sıkıntılı ilerleyen Ukrayna da süreç içinde Rusya ile yaşadığı anlaşmazlıklardan dolayı ittifaktan ayrıldı (bununla birlikte BDT kapsamındaki “Serbest Ticaret Bölgeleri”, “Alma-Ata Deklarasyonu” ve “BDT Kuruluş Bildirgesi”ni hâlâ iptal etmedi.)

Adı kurucu üyeler arasında yer almasına karşın Türkmenistan her zaman BDT’ye mesafeli duran bir gözlemci olmayı tercih etti.

Son yıllarda giderek Batı’ya yönelen Moldova da BDT’den ayrılma yolunda yasal girişimlere başlamış durumda

Hem Moldova hem de Gürcistan’da bu ay içinde yapılacak seçimler, onların Rusya ile Batı arasında nasıl bir tercihte bulunacağını gösterecek.

Ermenistan’da ise Paşinyan yönetimi ile Kremlin arasındaki çelişkiler giderek büyüyor ve büyüdükçe Yerevan’ın BDT’ye duyduğu ilgi azalıyor.

Geriye kalan eski Sovyet cumhuriyetleri arasında Rusya’ya en yakın olanı, kuşkusuz Belarus. Özellikle 2020 yazındaki tartışmalı başkanlık seçimlerinden Moskova’nın desteğiyle güçlenerek çıkan lider Lukaşenko, son dönemde Ukrayna’ya ve Batı’ya karşı topraklarını Rusya’nın kullanımına açarak fiilen savaş denklemine katıldı.

Kazakistan ve Özbekistan Orta Asya’nın güçlü ülkeleri. Rusya ile ilişkileri bozmamaya çalışıyorlar ama zaman zaman Kremlin’e karşı tavır koyabiliyorlar.

Kırgızistan’ın ve Rusya’ya son derece bağlı bir cumhuriyet olarak Tacikistan’ın da ara sıra yaşanan sorunlara rağmen Rusya ile ciddi bir anlaşmazlık yaşamadığını söyleyebiliriz.

Azerbaycan ise bağımsızlık çizgisini pekiştirirken hem Batı hem de (özellikle son aylarda) Rusya ile ilişkileri geliştirmeye özen gösteriyor.

BDT’nin en güçlü üyesi ve fiili lideri elbette ki Rusya.

8 Ekim 2024’te Moskova’da yapılan son zirvede Kazakistan lideri Tokayev’in ortaya attığı ancak fazla tartışılmayan “BDT +” önerisinin, Topluluk’un yeni üyelerle büyümesi ve bu arada eski Sovyet coğrafyasının dışından üye ya da gözlemci almasına imkân verip vermeyeceği merak konusu. Bu konuda akla gelen ülkelerden biri de kuşkusuz Türkiye’dir.

BDT içi ve dışı yapılanmalar

Bağımsız Devletler Topluluğu içinde bir dizi alt organizasyon kurulmuş durumda. Bunlar arasında en çok öne çıkan ikisine dikkat çekelim:

Avrasya Ekonomik Birliği (AEB):

Adı üzerinde, Topluluk içindeki ülkelerin kendi arasındaki ekonomik ve ticari bağları geliştirmek için 2014 yılında kuruldu. Üyeleri Rusya, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve Ermenistan.

Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (KGAÖ):

Fiilen 1992’de kurulan, örgüt kuruluş bildirgesi 2002’de ilan edilen askerî iş birliği organizasyonunun üyeleri Rusya, Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan’dır. Bir ara örgüte katılan Azerbaycan, Gürcistan ve Özbekistan sonradan üyelikten ayrılmıştır.

Gelelim BDT dışındaki ülkelerin de katıldığı ittifak denemelerine.

Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ):

Kimilerine göre KGAÖ gibi ŞİÖ de “NATO’nun alternatifi” durumunda. Ancak tam olarak öyle olduğunu savunmak zor. ŞİÖ 1996’da terörizmle, bölücülükle ve uyuşturucu kaçakçılığıyla mücadeleden ekonomi, enerji, bilim ve kültür alanlarında iş birliğine kadar birçok amaçla bölgesel bir organizasyon olarak kurulmuştu. Burada Rusya ile beraber, hatta ondan bir adım ilerde Çin’in liderliğinden söz edilebilir.

10 üyesi var: Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan, İran, Hindistan, Pakistan ve (birkaç ay önce en son üye olarak örgütün “bölgesellik” niteliğini iyice değiştirmeye başlayan) Belarus.

BRICS:

2009’da ortaya çıkan ve son zamanlarda popülaritesi iyice artan BRICS adlı platformun (tüzüğü ve internet sitesi bile olmayan, Kalkınma Bankası dışında resmî kuruluşu bulunmayan topluluğa örgüt değil platform demek bence daha uygun olacaktır) kurucuları arasında Çin ve Rusya öne çıkıyor. Brezilya ile Hindistan’ın da “kurucu” sayıldığı gruba, sonradan Güney Afrika’nın da katılmasıyla beraber BRISC adı verilmiştir.

“Küresel Güney’in sesi olma” iddiasıyla en başta ekonomik alanda Batı’ya karşı iş birliği mekanizması yaratmaya çalışan BRICS’e bu yılın başında İran, Mısır, Etiyopya, ve Birleşik Arap Emirlikleri de katılmıştır (Bazı kaynaklarda Suudi Arabistan’ın katılımından da bahsedilmesine karşın Riyad’ın resmî olarak net bir katılım açıklamasına rastlanmamaktadır).

BRICS’e katılmak için “onlarca devletin kuyruğa girdiği” özellikle Rus kaynaklarında sıkça tekrarlanıyor. Başvuru yapan ülkeler arasında Türkiye ve Azerbaycan’ın da bulunması ilginç. Gelecek hafta (22-24 Ekim’de) düzenlenecek BRICS Kazan Zirvesi’nde bu konuda alınacak karar merakla bekleniyor.

Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü (KEİ):

Türkiye’nin öncülüğünde 1992’de kurulan KEİ’de 13 üye ülke bulunuyor: Türkiye, Rusya, Ukrayna, Moldova, Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan, Yunanistan, Bulgaristan, Kuzey Makedonya, Romanya, Sırbistan ve Arnavutluk.

Türk Devletleri Teşkilatı (TDT):

Türkiye’nin önder durumunda göründüğü (başlangıç adı Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi idi) kuruluşun dört üyesi daha var: Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan.

Gözlemci üye olarak Türkmenistan’ın, Macaristan’ın ve bazı kaynaklarda KKTC’nin adı geçiyor.

On the location of the CIS, EAEU, CSTO, SCO, BRICS, BSEC and TDT members and former Soviet republics

The Soviet Union was dissolved on December 26, 1991.

The three Baltic republics, which were incorporated into the USSR during World War II, had left the Union a few months before this date, on September 8, 1991. They soon became members of the EU and NATO.

In order to ensure that the process of disintegration of the Soviet Union was carried out as peacefully as possible and while preserving the mechanisms of economic cooperation (a few weeks before the official dissolution of the USSR), an alliance called the Commonwealth of Independent States (CIS) was organized for the remaining 12 republics.

Georgia, which did not initially join the CIS, which consists of 11 countries, became a member in 1993. It left the Community when war broke out with Russia in 2008.

Ukraine, which had a difficult time joining the CIS since the beginning, also left the alliance due to disagreements with Russia (however, it has not yet cancelled the “Free Trade Zones”, “Alma-Ata Declaration” and “CIS Establishment Declaration” within the scope of the CIS.)

Despite being among the founding members, Turkmenistan has always preferred to remain an observer, keeping its distance from the CIS.

Moldova, which has been increasingly turning to the West in recent years, has also begun legal initiatives to leave the CIS.

Elections this month in both Moldova and Georgia will show how they will choose between Russia and the West.

In Armenia, the contradictions between the Pashinyan administration and the Kremlin are growing, and as they grow, Yerevan's interest in the CIS is decreasing.

Among the remaining former Soviet republics, Belarus is undoubtedly the closest to Russia. Particularly after the controversial presidential elections in the summer of 2020, leader Lukashenko, who emerged stronger with Moscow’s support, has recently joined the war equation by opening its territory to Russia’s use against Ukraine and the West.

Kazakhstan and Uzbekistan are powerful countries in Central Asia. They try not to damage relations with Russia, but they can sometimes take a stand against the Kremlin.

We can say that Kyrgyzstan and Tajikistan, a republic that is extremely loyal to Russia, do not have any serious disagreements with Russia, despite the occasional problems.

Azerbaijan, on the other hand, is taking care to develop relations with both the West and (especially in recent months) Russia, while strengthening its independence line.

The most powerful member and de facto leader of the CIS is, of course, Russia.

It is a matter of curiosity whether the “CIS +” proposal put forward by Kazakhstan leader Tokayev at the last summit held in Moscow on October 8, 2024, but not discussed much, will allow the Community to grow with new members and, in the meantime, to accept members or observers from outside the former Soviet geography. One of the countries that comes to mind in this regard is undoubtedly Turkey.

Internal and external structures of the CIS

A number of sub-organizations have been established within the Commonwealth of Independent States. Here are two of the most prominent:

Eurasian Economic Union (EEU):

As its name suggests, it was founded in 2014 to develop economic and trade ties between the countries within the Community. Its members are Russia, Belarus, Kazakhstan, Kyrgyzstan and Armenia.

Collective Security Treaty Organization (CSTO):

The members of the military cooperation organization, which was actually established in 1992 and whose founding declaration was announced in 2002, are Russia, Armenia, Belarus, Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan. Azerbaijan, Georgia and Uzbekistan, which joined the organization for a while, later withdrew from membership.

Now let's come to the alliance attempts in which countries outside the CIS also participate.

Shanghai Cooperation Organization (SCO):

According to some, the SCO, like the CSTO, is an “alternative to NATO.” However, it is difficult to argue that it is exactly that. The SCO was established in 1996 as a regional organization with many purposes, from combating terrorism, separatism and drug trafficking to cooperation in the fields of economy, energy, science and culture. Here, we can talk about China’s leadership, together with Russia, or even one step ahead of it.

It has 10 members: China, Russia, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Uzbekistan, Iran, India, Pakistan and Belarus (which became the latest member a few months ago, which has begun to change the "regional" nature of the organization).

BRICS:

The BRICS platform, which emerged in 2009 and has recently become increasingly popular (I think it would be more appropriate to call the group, which does not even have a charter or website and has no official organization other than the Development Bank, a platform rather than an organization), is founded by China and Russia. The group, which also includes Brazil and India as “founders,” was later named BRISC when South Africa joined.

Iran, Egypt, Ethiopia, and the United Arab Emirates joined BRICS, which aims to create a cooperation mechanism against the West, primarily in the economic field, with the claim of “being the voice of the Global South”. At the beginning of this year, Iran, Egypt, Ethiopia, and the United Arab Emirates also joined (although some sources mention the participation of Saudi Arabia, there is no official, clear statement of participation from Riyadh).

It is frequently repeated, especially in Russian sources, that “dozens of states are queuing up” to join BRICS. It is interesting that Turkey and Azerbaijan are also among the countries that have applied. The decision to be taken on this issue at the BRICS Kazan Summit to be held next week (October 22-24) is eagerly awaited.

Black Sea Economic Cooperation Organization (BSEC):

Founded in 1992 under the leadership of Turkey, BSEC has 13 member countries: Turkey, Russia, Ukraine, Moldova, Georgia, Armenia, Azerbaijan, Greece, Bulgaria, North Macedonia, Romania, Serbia and Albania.

Organization of Turkish States (TDT):

The organization, in which Turkey appears to be the leader (its initial name was the Cooperation Council of Turkic Speaking States), has four other members: Azerbaijan, Kazakhstan, Kyrgyzstan and Uzbekistan.

Turkmenistan, Hungary and, in some sources, the TRNC are mentioned as observer members.