Türkiye Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, bu ayın başlarında Kahire'de Arap Birliği dışişleri bakanlarının toplandığı salona girdiğinde, Suriyeli mevkidaşı, uluslararası toplumun desteklediği normalleşme adımlarına rağmen iki ülke arasındaki gerginliğin devam ettiğini vurgulayarak protesto amacıyla salonu terk etti.

10 Eylül zirvesi, Türkiye'nin 13 yıldır Arap Birliği etkinliğine katılmaya davet edildiği ilk zirveydi. Şam davete itiraz etmemişti - muhtemelen Mısırlı ev sahibi ve diğer üyelerin talebi üzerine bunu yapmaktan kaçınmıştı. Ancak yine de gözle görülür bir hoşnutsuzluk gösterisi yaşandı ve bağları yeniden kurma çabalarına dair şüpheler vurgulandı.

Ağustos ayının sonunda Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esad, Şam'daki Halk Meclisi'nin yasama oturumunu açtı. Rusya, İran ve Irak tarafından 2017'de kurulan Türkiye ile uzlaşma sürecini kendi çekincelerine rağmen sürdürme sözü verdi.

Bu, ön koşulsuz olarak angajmana girmeye yönelik üst düzey hazırlığın bir işareti olarak alındı. Ancak, Şam'ın Ankara'ya "Türk birliklerinin Suriye topraklarından çekilmesi ve terörizme desteğinin durdurulması" çağrısı da dahil olmak üzere açıkça tanımlanmış hedefler vardı. Esad, ülkesinin iç savaşı sırasında Ankara'nın Suriye muhalif güçlerine verdiği destekten dolayı kin beslese de, bu onun normalleşmeye örtülü destek verme yolu gibi görünüyordu.

Kurs değişikliği

Ankara başlangıçta Suriye iç savaşının en yoğun olduğu dönemde normalleşmeyle ilgilenmese de, Rusya ve İran'ın desteğiyle Esad'ın savaşı kazandığı gerçeğini kabullenen Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, rotasını değiştirdi. Bu farkındalık, Trump'ın ulusal güvenlik danışmanlarından biri olan ABD Generali HR McMaster'ın yakın zamanda yayınlanan anılarında ayrıntılı olarak anlatıldı. McMaster, Erdoğan'ın bunu Kasım 2017'de iki lider arasında gerçekleşen bir telefon görüşmesinde eski ABD başkanına itiraf ettiğini söyledi.

Suriye, Erdoğan hükümetinin en ciddi dış politika başarısızlığı haline gelmişti. Türk seçmenleri—başkanın tabanı da dahil—onun politikalarını giderek daha fazla eleştirmeye başladı ve bu da onu ele alması gereken açık bir siyasi sorumlulukla baş başa bıraktı. Bu amaçla, Türkiye'nin Milli İstihbarat Teşkilatı, MİT, Suriyeli mevkidaşlarıyla ilişkileri yeniden düzenlemek için bir iletişim kanalı açması emredildi.

İlerleme sağlandıktan sonra, iki ülkenin savunma ve dışişleri bakanları bir araya geldi, ancak başkanlar bir araya gelmedi. Mayıs 2023'teki parlamento ve cumhurbaşkanlığı seçimleri öncesinde ilişkilerin iyileştirilmesinde net bir ilerleme göstermenin aciliyeti göz önüne alındığında, üst düzey temas eksikliği dikkat çekiciydi. Ancak birçok konuyu ele almak için yeterli zaman yoktu. Bu arada, Esad Erdoğan'ın seçimi kaybetmesine bahse girmişti ve şansını artırmak için ona herhangi bir siyasi destek vermek istemiyordu.

Ancak Erdoğan kazandı ve yakınlaşma çabaları bir yıldan uzun bir aradan sonra yeniden canlandırıldı, ancak bu süre zarfında bazı temaslar sürdürüldü. Türk ve Suriye istihbarat görevlileri ve diğerleri ihtiyatlı bir şekilde görüşmeye devam etti. Ankara bu dönemi Şam ile yeniden ilişki kurma açısından neyin başarılabilir göründüğünü açıklığa kavuşturmaya çalışmak için kullandı. Aynı zamanda, oradaki Suriyeli muhalif grupları da -derin şikayetler ve Esad'a güvensizlik besleyen- sürecin önünde durmamaları için ikna etmeye çalıştı.

Eylül ayının başlarında Ankara, Şam'a resmi olarak yanaştığını doğruladı. Suriye ile ilişkilerle ilgili bir soruya yanıt olarak, AKP Genel Başkan Yardımcısı ve Parti Sözcüsü Ömer Çelik süreci doğruladı ve normalleşmeye doğru bir yol haritası çizdi.

Rus baskısı

Daha sonra Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov tarafından düzenlenen bir basın toplantısında daha fazla ayrıntı ortaya çıktı. Mültecilerin geri dönüşü ve terör tehdidini bastırma önlemleri konusunda çalışmaların sürdüğünü belirtti - Türkiye'nin askerlerini çekmeyi kabul etmesinden önce gerekli görülen adımlar. Rusya, Türkiye, Suriye ve İran'ın yakın gelecekte süreç hakkında başka bir toplantı yapacağını ekledi Lavrov.

Rusya, Suriye ile Türkiye arasındaki normalleşmeyi stratejik bir fayda olarak görüyor ve uzlaşmaya yönelik çabalarını kamuya ve özel olarak ikiye katladı. Erdoğan ile Esad arasındaki herhangi bir görüşme büyük ölçüde mevcut müzakerelerin herhangi bir ilerleme kaydedip kaydetmeyeceğine bağlı olacak. Ancak çözümlenmemiş şikayetler ve oyundaki karmaşıklıklar göz önüne alındığında, herhangi bir acil atılım olası değil.

Bir sorunu çözmek yeni ve farklı bir soruna yol açabilir . Bu kadar çok uluslararası güç ve devlet dışı grubun sürece dahil olması sorunu daha da karmaşık hale getirir. Bilinen bir söz vardır: "Çok fazla aşçı çorbayı bozar."

Zorluklar ve başlamayanlar

Ancak bir unsur her zaman tutarlı kaldı: Suriye tarafı hala önce Türk birliklerinin çekilmesini istiyor, Mekdad'ın Kahire'deki basın toplantısında belirttiği gibi, ancak Türkler konuya farklı bakıyor. Yetkililer, birliklerini sonsuza dek Suriye'de tutmayı düşünmediklerini ancak çekilmeden önce Suriye içinde faaliyet gösteren gruplardan kaynaklanan sınır ötesi bir tehdit olarak gördükleri şeye karşı güvenlik garantilerine ihtiyaç duyduklarını birden fazla kez kamuoyuna açıkladılar.

Ankara'nın ayrıca Suriye rejimine karşı olan ve sayıları onbinleri bulan silahlı milislerin desteğini de sağlaması gerekiyor. Esad'ın ise bu gruplara af çıkarması ve topluma yeniden entegre olmalarına izin vermesi gerekiyor. Kabul edip etmeyeceği henüz belirsiz. Her halükarda, genel kabul görmesi pek olası değil, bu da kabul etmediği kişilerle ne yapacağı sorusunu gündeme getiriyor.

Terörizm her iki ülke için de bir diğer önemli konu. Türkiye için öncelik, Suriye Kürtlerinden oluşan Halk Koruma Birimi YPG'nin nasıl ele alınması gerektiğidir. Ankara, Suriye topraklarının yaklaşık %25'ini kontrol eden YPG'yi bir terör örgütü olarak görüyor.

Suriye ise tüm silahlı grupları terör grupları olarak tanımlıyor. Türkiye'nin kuzeybatı Suriye'deki bu tür milisleri desteklediğine ve bunlardan bazılarının Ankara'nın desteği olmadan var olamayacağına inanıyor, buna İdlib merkezli Hayat Tahrir el-Şam (HTS) de dahil. Hangi grupların terörist olarak tanımlanacağı konusunda anlaşma, görüşmelerde önemli bir konu olacak.

Diğer büyük sorun ise mülteciler. Türk toplumu, ülkelerinde yaşayan Suriyeli mültecilerin geri dönmesi gerektiği konusunda genel olarak hemfikir. Bazı İslamcılar ve diğer bazı ideolojik gruplar istisna oluşturuyor. Onlar, ümmet kavramının onların kalmasına izin verilmesi gerektiği anlamına geldiğini söylüyor. Türk hükümeti ise daha katı davranıyor. Uygun belgeleri olmayan veya yasayı çiğneyen Suriyeliler geri gönderiliyor.

Ancak Suriye'nin vahim ekonomik, sosyal ve güvenlik durumu -hükümet misillemelerine ilişkin korkularla birlikte- mültecilerin evlerine dönmeleri için çok az teşvik sağlıyor. Esad'ın kendisi de kendi yönetimine karşı çıkan Suriyelileri geri göndermek için acele etmiyor. Uluslararası yaptırımlar ve baskılar onun pozisyonunu değiştirmek için pek bir şey yapmadı.

ABD yaptırımları kaldırmayacağı veya Şam ile ilişki kurmayacağı konusunda kararlılığını sürdürürken, İtalya, Avusturya, Kıbrıs, Çek Cumhuriyeti, Yunanistan, Slovakya, Slovenya ve Hırvatistan da dahil olmak üzere birçok Avrupa ülkesi Suriye ile ilişkilerini normalleştirmeye başladı. Konunun bu ay AB üye devletleri arasında yapılacak bir toplantıda ele alınması bekleniyor.

Kıç durumu

Diplomatik hamleler devam ederken bile, Esad hala bir dizi büyük sorunla boğuşuyor. Suriye'nin yaklaşık %35'i hala onun kontrolü dışında. Yabancı birlikler ülkenin birçok köşesinde konuşlanmış durumda. Kuzey ve kuzeydoğuda on binlerce üyesi olan milisler var. Güneyde, As-Suwayda ve Deraa'da ciddi gerginlikler artıyor. Ülkenin bazı bölgelerinde YPG ve İslam Devleti (IŞİD) güçlü.

Daha fazlasını okuyun: Suriye'nin geniş milis ağı devlet egemenliğini nasıl aşındırıyor?

Bu arada, ekonomi çok kötü durumda. Bu kadar kasvetli koşullar altında, Esad'ın anlamlı bir zafer elde etmesi zor olacak. Diplomatik normalleşmeye yönelik girişimler devam ederken, bazı gözlemciler Esad'ın ülkesinin tamamını ve mülteci nüfusunu geri isteyip istemediğinden şüphe ediyor. Ürdün sınırından Şam'a kadar uzanan bir alanı ve oradan Humus, Hama, Halep şehrini ve Tartus ve Lazkiye'yi de içeren kıyı şeridini kontrol etmekten memnun olabilir.

Düşmanları Suriye'nin geri kalanında birbirleriyle savaşırken, Esad kendisini korumak için Rusya ve İran'a ihtiyaç duymaya devam edecek. Suriye ile Türkiye arasındaki yakınlaşma bir dereceye kadar yardımcı olacak, ancak Suriye'de barış ve istikrarı sağlamak için yeterli olmayacak. Kapsayıcı bir siyasi çözüm sağlanamadığı sürece, yenilenen çatışma ve hatta iç savaş riski savaştan zarar görmüş ülkenin üzerinde asılı kalmaya devam edecek.

When Turkey’s Foreign Minister Hakan Fidan stepped into the hall where the foreign ministers of the Arab League convened earlier this month in Cairo, his Syrian counterpart walked out in protest, highlighting the strain that remains between the two countries despite internationally-backed moves toward normalisation.

The 10 September summit was Turkey's first invitation to participate in an Arab League event in 13 years. Damascus had not objected to the invitation—probably holding off from doing so at the request of its Egyptian host and other members. But the visible demonstration of distaste followed nonetheless, highlighting doubts over efforts to restore ties.

At the end of August, Syria’s President Bashar al-Assad opened a legislative session of the People’s Assembly in Damascus. He pledged to continue with the reconciliation process with Turkey—set up in 2017 by Russia, Iran and Iraq—despite his own misgivings.

It was taken as a sign of top-level readiness to engage without preconditions. But there were clearly defined objectives, including a call on Ankara from Damascus for the “withdrawal of Turkish troops from Syrian territory and stopping its support for terrorism.” Although al-Assad held a grudge over Ankara’s backing of Syrian opposition forces during his country’s civil war, this seemed to be his way of lending tacit support for normalisation.

Course change

Although Ankara initially was not interested in normalisation in the hey-day of Syria’s civil war, Turkish President Recep Tayyip Erdoğan—coming to terms with the fact that al-Assad had won the war after being backed by Russia and Iran—changed course. This realisation was detailed in the recently published memoirs of US General H.R. McMaster—one of Trump’s national security advisors—who said that Erdoğan had admitted this to the former US president in a phone call between the two leaders in November 2017.

Syria had become the most acute foreign policy failure of Erdoğan’s government. The Turkish electorate—including the president’s base—became increasingly critical of his policies, leaving him with a clear political liability he needed to address. To this end, Turkey’s National Intelligence Organisation, MİT, was ordered to open a channel of communication with Syrian counterparts toward resetting relations.

After progress was made, the defence and foreign ministers of the two countries met, but not the presidents. The lack of top-level contact was noteworthy, given the urgency to show clear progress in improving relations before parliamentary and presidential elections in May 2023. But there was not enough time to work through the many issues. Meanwhile, al-Assad was betting on Erdoğan losing the election and didn’t want to give him any political boost to improve his chances.

But Erdoğan won, and rapprochement efforts were again resuscitated after a more than one-year hiatus, although some contact was maintained during this period. Turkish and Syrian intelligence officers and others continued to meet cautiously. Ankara used this period to try to clarify what looked achievable in terms of re-engagement with Damascus. At the same time, it also tried to persuade Syrian opposition groups there—who harbour deep grievances and distrust al-Assad—not to stand in the way of the process.

In early September, Ankara officially confirmed that it had made overtures to Damascus. In response to a question about relations with Syria, the AKP’s Deputy Chairman and Party Spokesperson Ömer Çelik confirmed the process and outlined a road map toward normalisation.

Russian push

Further details emerged later in a press conference held by Russia’s Foreign Minister Sergei Lavrov. He indicated that work was underway on the return of refugees and measures to suppress the terrorist threat—steps seen as necessary before Turkey would agree to withdraw its troops. Russia, Turkey, Syria and Iran would hold another meeting over the process in the near future, Lavrov added.

Russia views normalisation between Syria and Turkey as a strategic benefit and has publicly and privately doubled down on its efforts towards reconciliation. Any meeting between Erdoğan and al-Assad will largely depend on whether current negotiations make any progress. But given the unresolved grievances and complexities at play, any immediate breakthrough is unlikely.

Solving one problem could cause a new and different problem. The fact that so many international powers and non-state groups are involved in the process further complicates the issue. As the well-known saying goes, “Too many cooks spoil the broth.”

Challenges and non-starters

But one element has remained consistent throughout: the Syrian side still wants a withdrawal of Turkish troops first, as Mekdad stated in his press conference in Cairo, but Turks view the matter differently. Its officials have stated publicly on more than one occasion that while they don’t intend to keep their troops in Syria forever, they need security guarantees over what they view as a cross-border threat from groups operating within Syria before they will pull out.

Ankara also needs to secure the backing of armed militias opposed to the Syrian regime, which number in the tens of thousands. For his part, al-Assad would have to grant these groups amnesty and allow them to reintegrate into society. Whether or not he would accept remains unclear. In any case, blanket acceptance is unlikely, which raises the question of what to do with those he does not accept.

Terrorism is another top issue for both nations. For Turkey, the priority is over how the YPG, the People’s Protection Unit formed of Syrian Kurds, should be dealt with. Ankara considers the YPG, which is in control of around 25% of Syrian territory, to be a terrorist organisation.

AFP AFP

US soldiers working with a unit of the Kurdish People's Protection Units (YPG) in the north-eastern Syria in November 2019.

For its part, Syria describes all armed groups as terror groups. It believes Turkey is backing such militias in north-western Syria and that some of them could not exist without Ankara’s support, including the Idlib-based Hayat Tahrir al-Sham (HTS). Agreement on which groups should be defined as terrorists will be an important issue in the talks.

The other big issue is refugees. Turkish society is generally in agreement that Syrian refugees living in their country should return. The exception comes from some Islamists—and some other ideological groups—who say the concept of ummah means they should be allowed to stay. On its part, the Turkish government has been stricter. Syrians without proper documents, or those who have broken the law, are being sent back.

However, Syria’s dire economic, social and security landscape—along with fears of government reprisals—gives very little incentive for refugees to return home. For his part, Al-Assad himself is in no rush to return Syrians who oppose his rule. International sanctions and pressure have done little to change his position.

And while the US has remained adamant that it will not lift sanctions or engage with Damascus, several European countries, including Italy, Austria, Cyprus, the Czech Republic, Greece, Slovakia, Slovenia, and Croatia, have begun normalising their relations with Syria. The issue is expected to be discussed in a meeting of EU member states this month.

Rump state

Even with diplomatic moves underway, al-Assad remains beset by a range of major problems. Around 35% of Syria remains outside of his control. Foreign troops remain stationed in many corners of the country. There are militias with tens of thousands of members in the north and northeast. In the south, serious tensions are rising in As-Suwayda and Dara’a. In parts of the country, the YPG and the Islamic State (IS) are strong.

Meanwhile, the economy is in dire straits. Under such bleak circumstances, it will be difficult for Assad to claim any meaningful victory. As overtures toward diplomatic normalisation continue, some observers doubt if al-Assad even wants all of his country—and its refugee population—back. It may be that he is content with controlling an area extending from the border with Jordan as far as Damascus and on to Homs, Hama, Aleppo city and the coastline including Tartus and Latakia.

With his enemies fighting each other in the rest of Syria, al-Assad will continue to need Russia and Iran to protect him. Rapprochement between Syria and Turkey will help, to some extent, but it will not be enough to ensure peace and stability in Syria. Unless an inclusive political solution can be achieved, the risk of renewed conflict and even civil war will continue to hang over the war-torn country.