19 Mayıs 2024 tarihinde kaza mı suikast mı olduğu bilinmeyen bir nedenle düşen helikopterde hayatını yitiren İran Cumhurbaşkanı Reisi’nin yerine geçecek kişiyi seçmek için yapılan seçimlerin 5 Temmuz’daki ikinci turunda, Dr. Mesud Pezeşkiyan oyların yüzde 53,7’sini alarak 9. Cumhurbaşkanı oldu. Kendisini etnik İran Türk’ü olarak tanımlayan ve daha önceki reformcu Hatemi hükümetinde Sağlık Bakanı olarak görev yapmış olan Pezeşkiyan güncel İran siyasetinde adı pek geçmeyen bir kişiydi. Rakibi ise ultra-muhafazakâr Celili’ydi. Bu nedenle ve seçimlere katılım oranı düştükçe muhafazakarların kazanma şansının arttığı gerçeği Celili’nin Cumhurbaşkanı olma şansını arttıran nedenlerdi. Ancak beklenen olmadı. Bunun sebeplerini irdelemek, İran’ın geleceğine ilişkin ipuçları da verebilecek niteliktedir.

İran’daki reform hareketleri 90’lı yıllarda baş vermeye başlamış ve 1997 ‘de Hatemi’nin Cumhurbaşkanı seçilmesi ile zirveye ulaşmıştı. Reform hareketinin temel amacı İran’ın ideolojik ve kurumsal yapısını günün ve dünyanın gerçeklerine göre yeniden yapılandırmaktı. Tek tip İslam ideolojisi ve “Şii din adamının yönetim yetkisi” olarak anlaşılan Velayet-i Fakih kuramı Ayetullah Humeyni’nin ölümünden sonra tartışılmaya başlanmıştı. Reformcular, meşruiyetini hem dinden hem de halkın iradesinden alan, çoğulcu, kişisel hak ve özgürlüklerin korunduğu İslami liberalizm fikirlerini savunuyordu. Ancak bu hareket uzun sürmeyecek, Anayasa tarafından kendilerine İslam Cumhuriyeti ve ideolojisini savunma görevi verilmiş Devrim Muhafızları’nın baskısı ile püskürtülecekti.

İran’ın 9.Cumhurbaşkanı olarak seçilen Pezeşkiyan, reform hareketinin temsilcisi olmakla birlikte, herhalde bu geçmişten ders alarak daha sınırlı bir gündemle işbaşına gelmiştir.

Tahran’da bulunduğum 1987-88 yıllarında daha Ayetullah Humeyni sağ ve ülke yönetiminin başında iken daha çok Şii inancının farklı yorumlarından kaynaklanan eleştirel görüşlere rastlanıyordu. Şii hiyerarşisinde en üst makamda olan bazı Ayetullahlar, din adamlarının yönetimin her kademesinde görev almalarının dine zarar vereceği görüşünü savunmaktan çekinmiyordu. Bunlar arasında şahsen gidip tanıştığım ve daha sonra Başbakan Özal’ı İran ziyareti sırasında Kum’daki evinde buluşturduğum Ayetullah Montazari de vardı. Ancak bu farklı yorumları bir reform hareketi olarak değerlendirmek zordu.

Bu kez reform hareketinin Pezeşkiyan ile seçim zaferi kazanması, sadece kendi başarılarının sonucu değil, muhafazakâr kesimin kendi içinde bölünmüş olmasının da eseridir. Muhafazakâr kesimden eski Devrim Muhafızı Komutanı ve Meclis Başkanı Muhammed Bakır Kalibah pragmatist muhafazakarlığı savunurken, aşırı muhafazakâr Paydari Grubu tarafından desteklenen İran’ın eski Nükleer Baş Müzakerecisi Celili’nin ayrı ayrı Cumhurbaşkanlığı seçimine girmesi oyların dağılmasını sağladı. Nitekim ilk turda Pezeşkiyan 10,4 milyon oy alırken, Celili 9,4 milyon ve Kalibaf ise 3,3 milyon oy aldı. Ancak 2021 seçimlerinde Ibrahim Reisi dahil muhafazakarların 22,4 milyon oy almış olduğunu dikkate alırsak, bu seçimde muhafazaların ciddi bir oy kaybına uğradığını da teslim etmek gerekir.

Cumhurbaşkanı Pezeşkiyan’ın reform gündemi çok ihtiyatlı ve büyük vaadlardan kaçınan bir nitelik taşıyor. Belli ki, sistem içinde kalarak ve bir çatışmaya girmeden belirli bazı sorunların çözümünü hedefliyor. Bu bağlamda, kişisel hak ve özgürlüklerin korunması, zorunlu başörtüsü dayatmasının kaldırılması, internetin serbestleştirilmesi gibi vaadlar ön plana çıkıyor. Pezeşkiyan ayrıca dış politikada Batı dünyasına açılım gereğini, ABD ile nükleer müzakerelerin yeniden açılmasını ve İran’a yönelik ekonomik yaptırımların kaldırılacağa bir ortama girilmesini savunuyor.

Kısıtlı tutulmuş kapsamına rağmen Pezeşkiyan’ın bu programının uygulanması sisteme egemen muhafazakarların ve özellikle Devrim Rehberi Hamaney’in desteğine ve onayına bağlı. Diğer taraftan İran ekonomisini elinde tutan askeri ve dini vakıfların gücü, Pezeşkiyan’ın ekonomik reform çabalarının önünde ciddi bir engel olarak duruyor.

Bu karmaşık ortamda İran’ın geleceğini belki de en fazla etkileyecek unsur, Devrim Rehberi Ayetullah Hamaney’in yerine geçecek olan kişi olacaktır. Unutmamak gerekir ki İran Cumhurbaşkanı’nın yetkileri Anayasa gereği kısıtlıdır. İbrahim Reisi’nin ölümü ile İran sadece bir Cumhurbaşkanı kaybetmemiş, aynı zamanda Hamaney’in muhtemel halefleri arasında en güçlü adaylardan birini de yitirmiştir.

Yeni Devrim Rehberi’nin kişiliği ve ideolojisi İran’da yükselen reform dalgasının boyunu ve hızını tayin edebilecek bir unsur olacakken, ABD ve Batı dünyasının Cumhurbaşkanı Pezeşkiyan’a ilişkin tutumu da kısa vadede İran siyasetini etkileyebilecek en önemli dinamik olarak ortaya çıkacaktır. İran’a yönelik ekonomik yaptırımların kaldırılması veya en azından hafifletilmesi, nükleer müzakerelerde ilerleme sağlanması Cumhurbaşkanı Pezeşkiyan’ı güçlendirecek ve muhtemelen yeni Devrim Rehberi seçiminde kilit bir rol oynamasını sağlayacaktır.

Sonuç olarak denebilir ki helikopter olayı ve sonrası İran’da ilk kez büyük bir dönüşümün öncüsü olmaya adaydır.

Buna karşılık ilginçtir ki Türkiye de önemli bir değişim sürecinden geçiyor. Tahran’da bulunduğum zamanlarda yabancılarla ve özellikle Büyükelçilik çevreleri ile temas ve iletişimde bulunan bazı İranlı aileler vardı. Görüşmelerimizde bana Türkiye’de de İslami hareketin güçleneceği ve rejimimizi değiştireceği şeklinde beyanlarda bulunuyorlardı. Ben de ısrar ve kararlılıkla bunun mümkün olmadığını, laikliğin Cumhuriyetimizin ve demokrasinin temel taşı olduğunu, bu ilkeye bağlı sağlam kurumlarımız ve çok güçlü bir toplumsal bilinç olduğunu ifade ederdim. Bu inancımı korumakla birlikte bugün biraz naif kaçtığının da farkındayım. İran’da Şii inancının Vatkan benzeri katı ve yaygın örgütü, Şah’a karşı direnen liberal ve sol kesimlerin elinden devrimi kaçırarak İslam Cumhuriyeti’ni kurdukları gerçeği ile mukayese edildiğinde Türkiye’nin çoğulcu siyaset deneyiminin çok farklı yollardan geçtiğini söylemek gerekir. Bu farkı yaratan en önemli unsurlardan biri de toplumsal bilinç olduğu kadar demokrasinin kırılganlıklarını düzene sokan kurumların varlığı ve sağlamlığıdır.

NOT: Bu yazı için Yeditepe Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Ezgi Uzun Teker’in Global İlişkiler Forumu için yazdığı makaleden de yararlanılmıştır.

*Volkan Vural, Tahran’da 1987-1988 yıllarında Büyükelçi olarak da görev yapmıştır.

Dr.​​ Massoud Pezeshkiyan became the 9th President by receiving 53.7 percent of the votes. Pezeshkian, who described himself as an ethnic Iranian Turk and served as the Minister of Health in the previous reformist Khatami government , was a person whose name was not mentioned much in current Iranian politics. His opponent was the ultra-conservative Celili . For this reason and the fact that the conservatives' chances of winning increased as the participation rate in the elections decreased, these were the reasons that increased Celili's chances of becoming President. However, what was expected did not happen. Examining the reasons for this may also give clues about the future of Iran.

Reform movements in Iran began in the 1990s and reached their peak with Khatami's election as President in 1997. The main purpose of the reform movement was to restructure Iran's ideological and institutional structure according to the realities of the day and the world. The theory of Velayat-i Faqih, which is understood as the uniform Islamic ideology and "the governing authority of the Shiite cleric", began to be discussed after the death of Ayatollah Khomeini. Reformers defended the ideas of Islamic liberalism, which derived its legitimacy from both religion and the will of the people, was pluralistic, and protected personal rights and freedoms. However, this movement would not last long and would be repelled by the pressure of the Revolutionary Guards, who were given the task of defending the Islamic Republic and its ideology by the Constitution.

Pezeshkian, who was elected as the 9th President of Iran, is a representative of the reform movement, but he probably took lessons from this past and came to power with a more limited agenda.

In 1987-88, when I was in Tehran, while Ayatollah Khomeini was still alive and at the head of the country's administration, critical views were encountered, mostly arising from different interpretations of the Shiite faith. Some Ayatollahs, who were at the highest positions in the Shiite hierarchy, did not hesitate to defend the view that having clerics at all levels of government would harm the religion. Among them was Ayatollah Montazari, whom I personally went and met and later brought together with Prime Minister Özal at his home in Qom during his visit to Iran. However, it was difficult to evaluate these different interpretations as a reform movement.

This time, the reform movement's election victory with Pezeshkiyan is not only the result of its own success, but also the result of the division of the conservative segment within itself. While former Revolutionary Guard Commander and Parliament Speaker Mohammed Baqir Kalibah, from the conservative side, defended pragmatist conservatism, Iran's former Chief Nuclear Negotiator Jalili, supported by the ultra-conservative Paydari Group, entered the Presidential election separately, causing the votes to be dispersed. As a matter of fact, in the first round, Pezeşkiyan received 10.4 million votes, Jalili 9.4 million and Qalibaf 3.3 million votes. However, if we consider that the conservatives, including Ibrahim Reisi, received 22.4 million votes in the 2021 elections, it should be acknowledged that the conservatives suffered a serious loss of votes in this election.

President Pezeshkian's reform agenda is very cautious and avoids big promises. Apparently, it aims to solve certain problems by staying within the system and without entering into a conflict. In this context, promises such as the protection of personal rights and freedoms, the abolition of the compulsory headscarf imposition, and the liberalization of the internet come to the fore. Pezeshkian also advocates the need to open up to the Western world in foreign policy, the reopening of nuclear negotiations with the United States, and entering an environment where economic sanctions against Iran will be lifted.

Despite its limited scope, the implementation of Pezeshkian's program depends on the support and approval of the conservatives who dominate the system and especially the Revolutionary Guide Khamenei. On the other hand, the power of the military and religious foundations that control the Iranian economy stands as a serious obstacle to Pezeshkian's economic reform efforts.

In this complex environment, the factor that will perhaps affect the future of Iran the most will be the person who will replace the Revolutionary Guide Ayatollah Khamenei. It should not be forgotten that the powers of the President of Iran are limited in accordance with the Constitution. With the death of Ibrahim Raisi, Iran not only lost a President, but also one of the strongest candidates among Khamenei's possible successors.

While the personality and ideology of the New Revolutionary Guide will be a factor that can determine the length and speed of the rising reform wave in Iran, the attitude of the USA and the Western world towards President Pezeshkian will emerge as the most important dynamic that can affect Iranian politics in the short term. Removing or at least easing economic sanctions against Iran and making progress in nuclear negotiations will strengthen President Pezeshkian and possibly enable him to play a key role in the selection of the new Revolutionary Guide.

As a result, it can be said that the helicopter incident and its aftermath are candidates for the first time to be the pioneer of a major transformation in Iran.

On the other hand, interestingly, Türkiye is also going through a significant change process. When I was in Tehran, there were some Iranian families who were in contact and communication with foreigners, especially the Embassy circles. During our meetings, they were making statements to me that the Islamic movement would grow stronger in Turkey and change our regime. I would insistently and decisively state that this is not possible, that secularism is the cornerstone of our Republic and democracy, that we have solid institutions and a very strong social consciousness adhering to this principle. Although I maintain this belief, I am also aware that it seems a bit naive today. When the strict and widespread organization of the Shiite faith in Iran, similar to Vatkan, is compared to the fact that they established the Islamic Republic by stealing the revolution from the liberal and leftist groups who resisted the Shah, it should be said that Turkey's pluralist political experience has gone through very different paths. One of the most important factors that create this difference is social awareness as well as the existence and strength of institutions that regulate the fragilities of democracy.

NOTE: For this article, Yeditepe University Faculty Member Dr. The article written by Ezgi Uzun Teker for the Global Relations Forum was also used.

*Volkan Vural also served as Ambassador in Tehran between 1987-1988.