İran Cumhurbaşkanı Reisi ve Dışişleri Bakanı Abdullahiyan helikopter kazasında vefat ettiler. Komşumuza başsağlığı diliyorum.

Bu vesile ile İran rejimini değerlendirmek ve dersler çıkarmak lazım.

İran hiçbir İslam ülkesine benzemez. İran’ın karakterini tarihî Pers/Fars kültürü ile İslam’ın Şii kolu olan Caferi mezhebi belirlemiştir.

Sünni Osmanlıdan laik Türkiye Cumhuriyeti’nin, Şii İran’dan teokratik İslam Cumhuriyetinin çıkması, Orta Doğu’daki diğer Müslüman ülkelerde bu ikisinin de dışında daha otoriter hatta geleneksel şeyhlik rejimlerinin bulunması tarihi ve sosyolojik bakımdan fevkalade önemli bir araştırma konusudur.

Şİİ USULÜ DEVRİM

Bugünkü İran rejimi, Şah’ın zalim istibdadına karşı, mollaların liderliğinde halk ayaklanmasıyla 1978’de kuruldu. Son Şah Rıza Pehlevi zamanında, petrol gelirleri sayesinde milli gelir ikiye katlanmış, şehirleşme yüzde 20’den yüzde 50’ye çıkmış, okuryazarlık sorunu neredeyse halledilmişti.

Bu düzeye gelmiş bir toplum, eskisi gibi Şah’ı kutsal otorite kabul edemezdi. Üniversitelerde ve şehirlerde karşı hareketler başladı. Şii İnancında “imam”lar, Hz. Ali’nin varisleridir. “12 İmam”dan sonuncusu İmam Mehdi, bir gün dönecek, adaleti tesis edecektir.

Bu köklü inanç sebebiyle, halk ayaklanmasına “Ayetullah”lar önderlik etti. Şah ise “Yezid”di…

Ayetullah Humeyni fıkıhta devrim gibi bir değişiklik yaptı. Aile hukuku kavramı olan “velayet-i fakih”i kamu hukukuna taşıdı. Kurulacak rejim “velayet-i fakih” yani ayetullahların velayeti, denetimi, vesayeti altında olacaktı.

Halk faktörü yani demokrasi… “Velayet-i fakih” yani teokrasi… İran İslam Cumhuriyeti bu iki esasa dayalı olarak İmam Humeyni’nin “rehberliğinde” 1 Nisan 1979(da ilan edildi…

TEOKRATİK VESAYET REJİMİ

Teokratik denetim altında sınırlı bir demokrasi… En tepede Dini Lider, bugün Ayetullah Hamaney var. Cumhurbaşkanı, onun başkanlığı altında bakanlar kurulu, meclis, hepsi Dini Lider’in altındadır.

İran Anayasası’nın 57. Maddesi şöyle:

“İran İslam Cumhuriyeti’nde egemenlik kuvvetleri Velayet-i Fakih’in denetiminde yasama, yürütme ve yargı yetkisindedir. Bu kuvvetler birbirinden bağımsızdır.”

Dahası, Şura-i Nigehban (Denetçiler Konseyi) Dini Lider’in atadığı 6 ayetullah ile, Meclis’in seçtiği 6 üyeden oluşuyor, bütün seçim, atama ve yetkileri denetler vb…

İran’ın geleceği bu nokta şu soruya bağlıdır: Şehirleşme ve eğitim seviyesi yükselen, internetle dünyaya açılan toplum, yani rejimin demokrasi ayağı, daha ne kadar Ayetullahların vesayetine itaat eder?

İtaatsizlik gittikçe artıyor.

DEĞİŞİM SORUNU

İran’da kuvvetli bir entelektüel sınıf vardır. Uluslararası atıf indekslerine giren bilimsel yayınlarda İran Türkiye’nin önüne geçmiştir. Rejim, devrim heyecanıyla hayal edilen yer yüzü cennetini kurmadığı, muktedirlerin yolsuzluğa battığı görülüyor. “İslam devleti” kavramını eleştiren, İslam’ı ahlak ve erdem açısından yeniden yorumlayan muhalif fikir hareketleri gelişiyor. Bu konuda Dr. Asiye Tığlı’nın “Devrim Sonrası İran’da Dinî Düşüncenin Seyri” adlı eserini önemle tavsiye ederim. Rejim İslami entelektüellerin de desteğini kaybetmektedir.

Daha dikkat çekeni eğitimli ve kentli nüfusun özgürlük arayışının artması, sosyal muhalefetin güçlenmesidir.

16 Eylül 2022’de başını örtmediği için karakola götürülen genç kadın Mahsa Emini’nin orada öldürülmesinin yol açtığı sürekli ve yaygın protestolar bunun son örneğidir.

Rejimin ideolojik olması dış politikada çatışmalara yol açıyor. Çatışmalar “dış güçler” endişesini güçlendirdiği için rejim tarafından da körükleniyor. Fakat hem dünyaya bu bakış tarzı hem ambargolar İran’ın ekonomik ve teknolojik gelişmesini frenliyor.

İsmet Berkan güzel bir örnek yazdı, Reisi’nin ölümüyle sonuçlanan helikopter kazasının yerini, İran devleti bütün imkanlarıyla 13 saattir aradığı halde bulamamış, bizim Akıncı adlı İHA Batman’dan giderek kazadan sadece 3 saat 6 dakika sonra tespit etmiştir. İran “biz bulduk” dese de gerçek bu.

Netice: Demokrasi ve hukuk devleti sadece bireysel özgürlükler için değil, aynı zamanda ekonomik ve teknolojik gelişme için de zorunludur.

İran’ın istikrarı Türkiye ve bölge için değerlidir. Umarım demokrasiye geçişi, istikrar bozulmadan başarırlar.

Iranian President Chairman and Foreign Minister Abdullahian died in a helicopter crash. I offer my condolences to our neighbor.

On this occasion, it is necessary to evaluate the Iranian regime and draw lessons.

Iran is unlike any other Islamic country. The character of Iran has been determined by the historical Persian/Persian culture and the Jafari sect, the Shiite branch of Islam.

The emergence of the secular Republic of Turkey from the Sunni Ottoman Empire, the theocratic Islamic Republic from Shiite Iran, and the existence of more authoritarian and even traditional sheikh regimes in other Muslim countries in the Middle East are both historically and sociologically important research topics.

SHIA REVOLUTION

The current Iranian regime was established in 1978 by a popular uprising led by the mullahs against the Shah's cruel tyranny. During the time of the last Shah Reza Pahlavi, national income doubled thanks to oil revenues, urbanization increased from 20 percent to 50 percent, and the literacy problem was almost solved.

A society that had reached this level could not accept the Shah as a sacred authority as before. Counter-movements began in universities and cities. In the Shiite Faith, " Imams " are Hz. They are the heirs of Ali. Imam Mahdi, the last of the " 12 Imams ", will return one day and establish justice.

Because of this deep-rooted belief, the popular uprising was led by the " Ayatollahs ". The Shah was " Yezid "...

Ayatollah Khomeini made a revolutionary change in jurisprudence. He brought the concept of family law, " velayat-i fakih ", to public law. The regime to be established would be under the " velayat-i faqih ", that is, the guardianship, control and tutelage of the ayatollahs.

People's factor, that is, democracy... " Velayat-i faqih ", that is, theocracy... The Islamic Republic of Iran was declared on April 1, 1979, under the " guidance " of Imam Khomeini, based on these two principles ...

THEOCRATIC GUARDIAN REGIME

A limited democracy under theocratic control... At the top is the Religious Leader, today Ayatollah Khamenei. The President, the council of ministers under his chairmanship, the parliament, all are under the Religious Leader.

Article 57 of the Iranian Constitution reads as follows:

“ In the Islamic Republic of Iran, the sovereign powers are under the legislative, executive and judicial powers under the control of Velayat-i Faqih. These forces are independent of each other .”

Moreover, the Shura-i Nigehban (Council of Supervisors) consists of 6 ayatollahs appointed by the Religious Leader and 6 members elected by the Assembly, and oversees all elections, appointments, powers, etc.

Iran's future depends on this question: How long will the society, whose urbanization and education level is rising, opening up to the world with the internet, that is, the democracy pillar of the regime, obey the tutelage of the Ayatollahs?

Disobedience is increasing.

CHANGE PROBLEM

There is a strong intellectual class in Iran. Iran has surpassed Turkey in scientific publications included in international citation indexes. It seems that the regime did not establish the paradise on earth that was dreamed of with the excitement of the revolution, and the powers that be are mired in corruption. Opposition movements that criticize the concept of the " Islamic state " and reinterpret Islam in terms of morality and virtue are developing. In this regard, Dr. I highly recommend Asiye Tığlı's work titled "The Course of Religious Thought in Post-Revolutionary Iran" . The regime is also losing the support of Islamic intellectuals.

More striking is the increase in the educated and urban population's search for freedom and the strengthening of social opposition.

The continuous and widespread protests caused by the murder of Mahsa Emini, a young woman who was taken to the police station for not covering her head on September 16, 2022, are the latest example of this.

The ideological nature of the regime leads to conflicts in foreign policy. Conflicts are also fueled by the regime as it strengthens the fear of "external powers". However, both this way of looking at the world and the embargoes restrain Iran's economic and technological development.

İsmet Berkan wrote a good example. The Iranian state could not find the location of the helicopter crash that resulted in the death of Reisi,even though it had been searching for 13 hours with all its resources. Our UAV named Akıncı went from Batman and located it only 3 hours and 6 minutes after the accident. Even though Iran says "we found it", this is the truth.

Conclusion: Democracy and the rule of law are necessary not only for individual freedoms, but also for economic and technological development.

Iran's stability is valuable for Türkiye and the region. I hope they will achieve the transition to democracy without disrupting stability.