İnsanlık tarihi aynı zamanda acımasız bir şiddetin de tarihi. Gücü gücüne yeteni ya tahakküm ya da yok etti. Topluluklar halinde yaşamaya başladıkları andan itibaren insanlar birbirlerine karşı savaştı, savaşırken de en amansız yöntemleri kullandı. Topluluklar kendi içlerinde de yakın zamana kadar pek hak-hukuk tanımadı. İnanç sistemlerinin çoğu amaçsız şiddeti yasaklasa da birileri vahşeti meşru ve makul gösterecek gerekçe mutlaka buldu.

Savaşlarda yerleşim yerlerinin yakılıp yıkılması, çocukların ve kadınların bilinçli şekilde öldürülmesi, malların yağmalanması, topraklarına el konulması, bedenlerine kölelik ve mesela cariyelik adına sahip çıkılması binlerce yıl boyunca, dünyanın hemen her yerinde normal sayıldı. Güçlüler sadece sınırları dışında yaşayanlara karşı değil kendi tebalarına karşı da işkence başta olmak üzere akla gelebilecek en vahşi cezalandırma yöntemlerini kullandı.

Genel kabul gören anlayışa göre insanlık insan olduğunu, daha doğrusu başkalarının da insan olduğunu gerçek anlamda ancak 17’inci yüzyıldan itibaren hatırlamaya başladı. Hollandalı hukukçu Hugo Grotius devletler arası sorunların yanı sıra savaşın da yönetilmesi gerektiği üstüne doktriner çalışmalar yaptı.

19’uncu yüzyılın başlarında İspanyollar Latin Amerika’da çatışmaları düzenlemeye ilişkin anlaşma imzaladı, ardından Amerikan iç savaşı sırasında Lieber Kodu yayınlandı. 

Ancak savaşın vahşetinin sınırlanması, yani ‘jus in bello’ için ilk ciddi çaba Kırım Savaşı sonrasında harcandı. Bir yandan Florance Nightingale’in yarattığı emsal, diğer yandan Henry Dunant’ın Solferino muharebesi hakkında yazdıkları önce Uluslararası Kızılhaç Komitesi’nin kurulmasına, bir yıl sonra, 1864’de ilk Cenevre Sözleşmesinin yazılmasına yol açtı. Adından da 1899 ve 1907 Lahey Sözleşmeleri ve 1949 Cenevre Sözleşmeleri geldi.

Yani, savaşlar sırasında sivil halkın, teslim olan ya da savaş dışı kalan askerlerin korunması için son iki yüzyıl içinde kapsamlı bir müktesebat oluşturuldu. Savaş suçunun önlenmesi için de tedbirler alındı. Bazı önemli ekleri Amerika, İsrail gibi ülkeler tarafından imzalanmamış olsa da bu müktesebat evrensel kabul gören norm haline dönüştü. Öğretide ve uygulamada adil savaş diye bir kavram ortaya çıktı.

Savaş açmak da savaş etmek de kurallara bağlandı . İhlal eden ülkeler, daha doğrusu askeri ve sivil otoriterelerin yargılanması muhtemelen bildiğiniz gibi Nürnberg’den Roma Statüsü’ne giden yolda önemli bir evrim geçirdi. 2002’de Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin kuruldu. Briand-Kellogg Paktı, Litvinov protokolü derken BM Şartı 1945’de meşru müdafaa ve şartın öngördüğü yaptırım tedbirleri dışında güç kullanımını yasakladı. 

Daha sonra önleyici müdahale anlayışıyla ve müdahale tanımlamasıyla bu yasak aşılsa da Jus ad bellum kavramı, savaşı siyasetin aracı olmaktan çıkartmakta, gelişi güzel savaş açılmasını önlemekte, caydırıcılık kadar olmasa da yakın zamana kadar önemli bir rol oynadı. Eş zamalı olarak da ulusal azınlıkların korunmasıyla başlayan bir diğer süreç yönetimlerin keyfi uygulamarına karşı insan haklarının korunmasına doğru evrildi. 

1948’de İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 1949’da Soykırım Sözleşmesi ile başlayan gelişmeler Avrupa Konseyi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin kurulması, içtihat ve rejiminin gelişmesiyle yeni bir boyuta taşındı. Savaşların yönetilmesinde ağırlığını hissettiren insancıl hukuk ülke içinde insan hakları haline dönüşüp devletlerin ifade özgürlüğünden inanç özgürlüğüne saygı duymaları gereken ilkeleri tescil etti. 

İşkence yapmamaktan adil yargılanma hakkının ihlal edilmemesine kadar devletlerin pek çok sorumluluğunu garanti altına almak için bölgesel ve evrensel rejimler geliştirildi. Bosna ve Ruanda da yaşanan vahim insan hakları ihlalleri özel mahkemelerin kurulmasına, yeni bir hukuk anlayışının ortaya çıkmasına ve hatta insancıl müdahale için R2P logosuyla bilinen bir BM doktrininin yayınlanmasına vesile oldu.

Ama ne yazık ki bu kuralların altı da özellikle son yirmi küsur yıldır sürekli oyuldu. Özellikle kural bazlı sistem iddiasında bulunanlar, dünya siyasetinin aslında basit bir Hobbes’cu doğa halini temsil etmediğini söyleyenler bu kuralları bazen teröre karşı savaş, bazen de menfaatleri öyle gerektirdiği, ve tabii ki hegemonik hakimiyeleriyle kendi anlatılarını meşru gösterebileceklerini bildikleri için aşama aşama ya ihlal ettiler ya da ihlal edilmesini görmezden geldiler.

İşlerine gelen yer ve zamanda insan haklarını ve insancıl hukuku önemsediler. İşlerine gelmeyen yerde unutmayı, başlarını başka yere çevirmeyi seçtiler. Ukrayna’da Rusya’nın şiddetini önemseyip savaş hukuku ihlali sayarken Filistin’de İsrail’in şiddetini teröre ve 7 Ekim saldırısına bağladılar, jus ad bellum ile jus in bello’yu bilinçli bir şekilde birbirine karıştırdılar. Sorunu insani boyutundan soyutlayıp siyasi boyutuna indirgediler.

Uluslararası Af Örgütü Genel Sekreteri Agnes Callamard’ın geçtiğimiz günlerde Foreign Affairs’de yazdığı gibi kurdukları ve kurguladıkları kural bazlı uluslarası sistemi yok edecek, insanlara artık hiç bir kural yoktur dedirtecek hemen her şeyi yaptılar. Yiyecek kuyruğundaki insanların öldürülmesini dahi genel geçer sözlerle kınayıp, savaşın, Gazze’deki insanlık trajedisinin bitmemesi için yaptıklarını, Güvenlik Konseyi’nde kullandıkları vetoları havadan atacakları yardımla unutturmaya kalktılar.

Callamard hala bir umut olduğuna, sistemin de Gazze’deki insanların da kurtulabileceğine inanıyor. Ama ben galiba bu konuda onun kadar emin ve iyimser değilim. Sadece büyük devletlerin savaş karşısındaki seçiciliğinden, normları çıkarları lehine kullanma eğilimlerinden değil dünyanın giderek sağa kaymasından, içine kapanmasından, daha çok grubu, etnisiteyi ve dini inanç mensubunu öteki olarak kabüllenmesinden endişeye kapılıyorum.

Kuralların siyasette, insancıl ya da insanlık hukuku kadar iktisadi alanda da gevşetilmesinden, hegemonik mücadele uğruna devletlerin sıfır toplamlı oyunları öncelemesinden, nükleer savaş ihtimalinin her geçen gün artmasından, iklim değişikliğinin önlenmesi ve etkilerinin sınırlanması için yeterli tedbirlerin alınamamasından rahatsızlık duyuyorum…

Human history is also a history of brutal violence. He either dominated or destroyed those who could. From the moment they started living in communities, people fought against each other and used the most brutal methods while fighting. Communities did not recognize many rights and laws within themselves until recently. Although most belief systems prohibit aimless violence, someone has always found a reason to make brutality seem legitimate and reasonable.

Burning and destroying settlements in wars, deliberately killing children and women, plundering goods, seizing lands, and possessing bodies in the name of slavery and, for example, concubinage, have been considered normal in almost every part of the world for thousands of years. The powerful used the most brutal punishment methods imaginable, including torture, not only against those living outside their borders, but also against their own subjects.

According to the generally accepted understanding, humanity began to truly remember that it was human, or more precisely, that others were human too, only after the 17th century. Dutch jurist Hugo Grotius made doctrinal studies on the need to manage war as well as interstate problems.

In the early 19th century, the Spanish signed agreements to regulate conflicts in Latin America, followed by the Lieber Code during the American civil war.

However, the first serious efforts to limit the brutality of war, that is, 'jus in bello', were made after the Crimean War. The precedent set by Florence Nightingale, on the one hand, and Henry Dunant's writings about the Battle of Solferino, on the other hand, led first to the establishment of the International Committee of the Red Cross, and a year later, to the writing of the first Geneva Convention in 1864. Its name comes from the Hague Conventions of 1899 and 1907 and the Geneva Conventions of 1949.

In other words, a comprehensive acquis has been created in the last two centuries for the protection of civilians and soldiers who surrendered or were out of combat during wars. Measures were also taken to prevent war crimes. Although some of its important annexes have not been signed by countries such as America and Israel, this acquis has become a universally accepted norm. A concept called just war emerged in doctrine and practice.

Both waging war and waging war were subject to rules. As you probably know, the prosecution of violating countries, or more precisely military and civilian authorities, underwent a significant evolution on the road from Nuremberg to the Rome Statute. The International Criminal Court was established in 2002. The Briand-Kellogg Pact, the Litvinov protocol, and the UN Charter in 1945 prohibited the use of force other than self-defense and sanction measures stipulated by the charter.

Although this prohibition was later overcome with the concept of preventive intervention and the definition of intervention, the concept of Jus ad bellum played an important role until recently, although not as much as deterrence, in removing war from being a tool of politics and preventing indiscriminate wars. Simultaneously, another process that started with the protection of national minorities evolved into the protection of human rights against arbitrary practices of governments.

The developments that started with the Universal Declaration of Human Rights in 1948 and the Genocide Convention in 1949 moved to a new dimension with the establishment of the Council of Europe and the European Court of Human Rights and the development of its jurisprudence and regime. Humanitarian law, which felt its weight in the management of wars, turned into human rights within the country and registered the principles that states should respect from freedom of expression to freedom of belief.

Regional and universal regimes have been developed to guarantee many responsibilities of states, from not torturing to not violating the right to a fair trial. The grave human rights violations in Bosnia and Rwanda led to the establishment of special courts, the emergence of a new understanding of law, and even the publication of a UN doctrine for humanitarian intervention, known by the R2P logo.

But unfortunately, these rules have been constantly undermined, especially in the last twenty years or so. Especially those who claim a rule-based system, who say that world politics does not actually represent a simple Hobbesian state of nature, have violated these rules step by step, sometimes because of the war against terrorism, sometimes because their interests require it, and of course, because they know that they can legitimize their own narratives with their hegemonic dominance. They also ignored its violation.

They cared about human rights and humanitarian law whenever and wherever it suited them. They chose to forget and turn their heads elsewhere when it did not suit them. While they cared about Russia's violence in Ukraine and considered it a violation of the law of war, they attributed Israel's violence in Palestine to terrorism and the October 7 attack, and consciously confused jus ad bellum with jus in bello. They abstracted the problem from its human dimension and reduced it to its political dimension.

As Agnes Callamard, Secretary General of Amnesty International, recently wrote in Foreign Affairs, they have done almost everything to destroy the rule-based international system they established and designed and to make people say there are no rules anymore. They even condemned the killing of people in the food queue in general terms, and tried to make people forget what they did to prevent the end of the war and the human tragedy in Gaza, and the vetoes they used in the Security Council, by using airborne aid.

Callamard believes there is still hope, that the system and the people in Gaza can be saved. But I guess I'm not as confident and optimistic about this as he is. I am concerned not only about the selectivity of great powers in the face of war and their tendency to use norms in favor of their interests, but also about the world's gradual shift to the right, its introversion, and its acceptance of more groups, ethnicities and religious beliefs as the other.

I am disturbed by the loosening of the rules in the economic field as well as in politics, humanitarian or humanitarian law, states prioritizing zero-sum games for the sake of hegemonic struggle, the possibility of nuclear war increasing day by day, and the failure to take adequate measures to prevent climate change and limit its effects...