Geçen yüzyılı belirleyen olgulardan birisinin askeri darbeler ya da darbe girişimleri olduğu bilinen bir gerçek.

Azgelişmiş ülkelerde 1960 sömürgecilik sonrasında, Şili gibi iktidara gelen bazı “Ulusal Kalkınmacı Yönetimler”, “batılı kapitalist devletlerin çıkarlarına ters düşen strateji ve politikalar izlediklerinden” ve Türkiye gibi diğer bazıları da “küresel sermayenin yeni birikim stratejilerini hayata geçirebilmek için”, başta ABD olmak üzere, diğer emperyalist devletler tarafından düşman olarak ilan edildiler ve CIA destekli askeri darbelerle devrildiler.

Türkiye’de 12 Eylül 1980 Askeri Darbesi sonrasındaki askeri yönetim döneminde resmi kayıtlara göre 650 bin kişi gözaltına alındı, 230 bin kişi askeri mahkemelerde yargılandı. Bu dönemde, 1 milyon 683 kişi fişlenirken, binlerce kamu görevlisi 1402 Sayılı Kanun gereğince kamu görevinden mahrum edildi. Tespit edilebilen gözaltında ya da hapishanelerde, işkence vb. yöntemlerle ölüm sayısı 229 oldu. 700 kişinin idamı istendi ve bunlardan 50’si (17 ‘si siyasi hükümlü olmak üzere) idam edildi. (1)

12 Eylül 1980'de Genel Kurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren ve MGK üyeleri ülkede yönetime el koydu    

Darbelerin ekonomik ve politik nedenleri

1960 sonrası özellikle Latin Amerika ve Türkiye’deki darbelerde ABD emperyalizminin ve NATO’nun payı elbette çok büyüktür. Çünkü (ekonomik-parasal ilişkileri bir yana bırakın), darbeciler ve temsil ettiği ordular doğrudan ABD Savunma Bakanlığı’na (Pentagon) ve artık bir küresel suç örgütü olduğu bilinen NATO’ya bağlıydılar.  

Diğer taraftan, tüm askeri darbeleri sadece ülke yönetimlerinin emperyalizmle ters düşmesi ya da çatışması ile açıklamak doğru değildir. Zira darbelere neden olan diğer bazı (daha ziyade içsel) ekonomik, politik ve jeopolitik etkenler de söz konusudur. Bunların başında kuşkusuz derin ekonomik krizler ve politik krizler geliyor.

Bunların örneğin 12 Eylül 1980 Askeri Darbesinde son derece etkili olmuşken, 15 Temmuz Darbe Girişimi ve ardından 20 Temmuz OHAL ile gelen ve genelde “sivil darbe” olarak nitelendirilen gelişmede, spesifik olarak, ekonomik faktörden daha ziyade iktidarın iki kanadı arasında başlayan çatışmayla ayyuka çıkan politik kriz etkili oldu.

Keza 1980 öncesinde İran’da Amerikancı Şah Rejiminin devrilmesi ve yerine Mollalarca yönetilen bir rejimin iş başına gelmesi, ABD tarafında, Rusya’ya karşı önemli bir hegemonya kaybı olarak görüldü ve bunu telafi etmek için Türkiye bir askeri rejimle tahkim edilmek istendi.

12 Eylül 1980 Darbesine giden süreç: Ekonomik ve politik kriz

12 Eylül Askeri Darbesi öncesinde dünya kapitalizmi uzun süren bir iktisadi durgunluk, Türkiye ekonomisi ise derin bir iktisadi ve politik kriz içindeydi. Türkiye’nin krizi aslında 1962’den itibaren uygulamakta olan kapitalist “ithal ikameci büyüme modeli”nin (en azından Türkiye’deki versiyonunun), bir kriziydi ve kendisini “döviz krizi” biçiminde gösteriyordu.

Yani ağırlıklı olarak iç pazara, dolayısıyla belli düzeyde satın alma gücünü garantileyen, göreli olarak yüksek işçi ve memur ücretlerine dayalı ithal ikameci birikim ve büyüme stratejisi 1970’lerin ortalarından itibaren hem iç hem de dış ekonomik nedenlerden dolayı krize girdi.

Sermaye birikim rejimini bu krizden çıkartmak ancak yeni bir birikim rejimi ile mümkün olabilirdi. Bu artık iç pazara değil, kapitalist küreselleşmeye paralel olarak “dış pazara/ihracata yönelik bir model” olmak durumundaydı. Bu modelin ekonomi-politik temelini ise rekabetçi işçi ücretleri (yani düşük ücretler), işçi sınıfının örgütlerinin dağıtılması ve genel olarak hak ve özgürlüklerin ortadan kaldırılması oluşturuyordu.

24 Ocak 1980 Kararları: Filmin fragmanı

Krizden çıkış için önce “24 Ocak 1980 Kararları” adı altında IMF-Dünya Bankası kaynaklı “istikrar tedbirleri ve yapısal uyum programları” uygulandı. Bu kararlar Türkiye’yi hızla küreselleşen kapitalizme-emperyalizme yeni ve daha sağlam bir biçimde eklemlemeyi hedefleyen kararlardı. 

Bu kararların hayata geçirilebilmesi için (aksak işlese de) mevcut parlamenter demokratik rejimin ortadan kaldırılması gerekiyordu. Çünkü işçi sınıf hareketi ve sendikalar güçlenmiş, toplumsal muhalefet ayağa kalkmıştı. On binlerce işçi grevde, öğrenciler boykottaydı. İşçi ve emekçilerin haklarını, ekonomik ve politik örgütlerini ortadan kaldıran bir tür açık diktatörlüğe ihtiyaç vardı. Bu ihtiyacı 12 Eylül Askeri Darbesi ile kurulan askeri diktatörlük karşıladı.

Bu süreçte, bu kararlara ve bu kararları uygulayan askeri ve sivil yönetimlere uluslararası sermaye, emperyalist devletler, IMF, Dünya Bankası ve OECD gibi uluslararası kuruluşlar da destek verdiler.

Kârlılık restore edildi

24 Ocak Kararları ve 12 Eylül Askeri Diktatörlüğünün sonucunda; Türkiye ekonomisinin makroekonomik performansı artırıldı, yerli ve uluslararası sermayenin kârlılığı restore edildi ve ekonomi yeniden dış borç geri ödemesi yapabilir hale getirildi.

Bunun faturası ise (açık diktatörlük şartlarında) işçi ve emekçi sınıflara ödettirildi. İşçilerin reel ücretleri ve köylülerin gelirleri düştü, gelir dağılımı daha da bozuldu. Düşük ücret, yüksek reel faiz, zamlar ve devalüasyonlar ile halk daha da yoksullaştırıldığı gibi, ekonomik ve demokratik haklarından mahrum bırakılarak askeri diktatörlük altında ağır bir zulme uğratıldı. (2)

12 Eylül ile işçilerin kıdem tazminatlarına esas kabul edilen gün sayısı 45 günden 30 güne indirildi (bugünlerde bu hak tamamen ortadan kaldırılmak isteniyor.)

Darbeden bu yana geçen 44 yıl boyunca, özellikle de son 22 yıldır, Türkiye neoliberal politikalara teslim edilerek bir bütün olarak hızla dönüştürüldü, özelleştirmeler ve serbestleştirme politikalarıyla ekonomi küresel kapitalizme ve emperyalizme daha da bağımlı hale getirildi, kalkınma ve sanayileşme çabalarından vazgeçildi.

“15 Temmuz 2016 Darbe Girişimi” ve OHAL

Bu darbeden sonra da ülkede post modern darbeler gerçekleşti. Bunlardan en sonuncusu ‘15 Temmuz Başarısız Darbe Girişimi’ olarak tarihe geçti. Bazılarına göre ‘kontrollü bir darbe’ olan bu girişim aslında 12 Eylül 1980 darbesi öncesindeki gibi ekonomik kriz koşullarının yol açtığı bir darbe değildi.  

Çünkü darbe öncesi yıla göre, darbe yılının ilk 6 ayında borsa yüzde 15 yükselmiş, yabancı sermaye girişleri son yılların en yüksek seviyesine ulaşmış ve 10 yıllık devlet tahvillerinin faizleri de geçen yıllara göre düşmüştü. Yani ekonomi göreli olarak iyi durumdaydı.

Kısaca, 15 Temmuz 2016 Darbe Girişiminin ardındaki faktör ekonomik krizden ziyade politik krizdi. Bu krizin bir ayağı 2013 yılından beri iyice belirginleşen FETÖ-AKP çatışmasıydı. Diğer ayağı ise Orta Doğu’da Türkiye’nin de parçası haline geldiği savaşla birlikte iyice karmaşık bir hal alan Kürt Sorunuydu. Öyle ki 2015 yılında çatışmasızlık sürecine son verip savaş konseptine geri dönüşü sağlayan üst akıl darbe mekaniğini de harekete geçirdi.

Tek adam rejimi!

Darbe girişiminden sadece 1 hafta sonra ilan edilen OHAL ve devreye sokulan KHK’ler neoliberal, neopopülist ve siyasal İslamcı neootoriter bir rejimin kurulmasının ilk adımları oldu. Geçen 8 yıl boyunca parlamenter demokrasi ortadan kaldırılıp, güç ve iktidarın tek elde toplanmasına izin veren bir “Türk Tipi Başkanlık Sistemi” kuruldu.

OHAL döneminin yol açtığı çok ağır insani, sosyal, siyasal ve ekonomik maliyetleri görebilmek için ise çarpıcı bir yazıya bakmak (3) ve geniş çaplı bir araştırmaya dayalı olarak hazırlanan yaklaşık 1,000 sayfalık raporu incelemek yeterlidir. (4)

Ancak bu rejim altında da politik kriz atlatılamadığı gibi, ekonomi derin bir krize sürüklendi. 2016 yılı ekonomik olarak “kayıp yıl” sayılırken, 2017 yılında, biraz yeni büyüme hesaplama yönteminin etkisi, biraz da Kredi Garanti Fonu’nun devasa boyutlara ulaşan kredileriyle ekonomi hormonlu bir biçimde büyütüldü. Ancak 2018 yılından itibaren ekonomi sert biçimde yavaşladı ve tüm parasal ve reel göstergelere göre derin bir kriz girdi.

Sonuç olarak

Bu günlerde Türkiye ekonomisi 12 Eylül Askeri Darbesinden bu yana karşılaştığı en derin ekonomik krizlerinden birini yaşıyor. Üstelik bu kriz sosyal, siyasal ve ekolojik krizlerle birlikte “çoklu bir krize” dönüşmüş durumdadır.

Hatta hayatın hem özel hem de kamusal alanlarında sık sık karşılaştığımız yolsuzluklar, kamu kaynaklarının kullanımındaki usulsüzlükler, liyakatsizlik, etik sorunlar, kadın cinayetleri, çocuklara dönük tecavüzler ve katliamlar ülkedeki mevcut durumun kriz kavramıyla açıklanamayacak kadar ciddi bir durum olduğunu, bunun “toplumsal bir çöküş” olduğunu gösteriyor.

Bu yolu açan 44 önce yapılan bir askeri darbe idi. Bu darbe ile toplumu ilerici, emekten, doğadan, barıştan, eşitlik ve adaletten yana dönüştürecek olan kesimlerin bir silindir gibi ezilmesi, buna karşılık bu boşluğun militarist-milliyetçi, siyasal İslamcı yapılar, cemaatler ve siyasal parti ve hareketler tarafından doldurulmasıyla, bu antidemokratik süreç en son ülkeyi yöneten İktidar Bloku aracılığıyla doruğa çıkartıldı. Bunun faturası da her alandaki çöküşler ve toplum bunların altında kaldı.

Buna rağmen bu ülkeyi, emek, demokrasi, eşitlik ve adalet ve barış temelinde yeniden inşa etmek hem mümkün hem de gereklidir.

Dip notlar:

Mustafa Durmuş, “12 Eylül Askeri Darbesinin Ekonomi Politiği”, Memleket Siyaset Yönetim Dergisi, 2011/15, s. 95-139.

Nejla Kurul, “KHK’lilerin yası tutulabilir mi?”, https://www.gazeteduvar.com.tr (20 Temmuz 2019.)

Mağdurlar İçin Adalet Topluluğu, İkinci Yılında OHAL’in Toplumsal Maliyetleri Araştırma Raporu (Ocak 2019.)

It is a known fact that one of the defining phenomena of the last century was military coups or coup attempts.

In underdeveloped countries, after the 1960 colonial era, some “National Development Governments” that came to power, such as Chile, were declared enemies by other imperialist states, primarily the USA, because they “pursued strategies and policies that were contrary to the interests of Western capitalist states” and some others, such as Turkey, “in order to implement new accumulation strategies of global capital”, and were overthrown by CIA-backed military coups.

In Turkey, during the military rule following the September 12, 1980 military coup, according to official records, 650,000 people were detained and 230,000 people were tried in military courts. During this period, 1,683 people were blacklisted, and thousands of public officials were deprived of their public duties under Law No. 1402. The number of deaths in detention or in prisons, through torture, etc., that could be determined, was 229. The death penalty was sought for 700 people, and 50 of them (17 of whom were political prisoners) were executed. (1)

On September 12, 1980, Chief of General Staff General Kenan Evren and MGK members seized control of the country.    

Economic and political reasons for coups

Of course, the share of US imperialism and NATO in the coups, especially in Latin America and Turkey after 1960, is very large. Because (leaving aside economic-monetary relations), the coup plotters and the armies they represented were directly connected to the US Department of Defense (Pentagon) and NATO, which is now known to be a global criminal organization.  

On the other hand, it is not correct to explain all military coups only as the country's governments' conflict or disagreement with imperialism. Because there are also some other (more internal) economic, political and geopolitical factors that cause coups. The most important of these are undoubtedly deep economic and political crises.

While these were extremely effective, for example, in the September 12, 1980 Military Coup, in the July 15 Coup Attempt and the subsequent July 20 State of Emergency, which are generally described as a “civilian coup”, the political crisis that emerged with the conflict between the two wings of the government was more effective than the economic factor.

Likewise, the overthrow of the pro-American Shah regime in Iran before 1980 and the coming to power of a regime led by the mullahs was seen by the US as a significant loss of hegemony against Russia, and in order to compensate for this, Turkey wanted to be strengthened with a military regime.

The process leading to the September 12, 1980 Coup: Economic and political crisis

Before the September 12 Military Coup, world capitalism was in a long-term economic recession, and the Turkish economy was in a deep economic and political crisis. Turkey's crisis was actually a crisis of the capitalist "import substitution growth model" (at least its version in Turkey) that had been implemented since 1962, and it manifested itself in the form of a "foreign exchange crisis".

In other words, the import substitution accumulation and growth strategy, which was based mainly on the domestic market and therefore on relatively high wages of workers and civil servants, which guaranteed a certain level of purchasing power, entered a crisis due to both domestic and foreign economic reasons from the mid-1970s onwards.

The capital accumulation regime could only be rescued from this crisis with a new accumulation regime. This no longer had to be a model for the domestic market, but rather a model for the “foreign market/export” in parallel with capitalist globalization. The economic-political basis of this model was competitive workers’ wages (i.e. low wages), the dissolution of working class organizations and the general elimination of rights and freedoms.

The Decisions of January 24, 1980: Trailer of the movie

To get out of the crisis, first of all, “stability measures and structural adjustment programs” originating from the IMF and the World Bank were implemented under the name of “24 January 1980 Decisions”. These decisions were aimed at integrating Turkey into the rapidly globalizing capitalism-imperialism in a new and more solid way. 

In order for these decisions to be put into practice, the existing parliamentary democratic regime (even if it was working poorly) had to be eliminated. Because the working class movement and unions had become stronger, and social opposition had risen to its feet. Tens of thousands of workers were on strike, and students were boycotting. A kind of open dictatorship was needed that would eliminate the rights of workers and laborers, and their economic and political organizations. The military dictatorship established with the September 12 Military Coup met this need.

During this process, international capital, imperialist states, international organizations such as the IMF, the World Bank and the OECD also supported these decisions and the military and civilian administrations that implemented them.

Profitability restored

As a result of the January 24 Decisions and the September 12 Military Dictatorship; the macroeconomic performance of the Turkish economy was increased, the profitability of domestic and international capital was restored, and the economy was made capable of repaying foreign debts again.

The price for this was paid by the working and laboring classes (under open dictatorship conditions). The real wages of the workers and the incomes of the peasants fell, and the income distribution deteriorated even further. The people were impoverished even more with low wages, high real interest, price increases and devaluations, and were deprived of their economic and democratic rights and subjected to severe oppression under the military dictatorship. (2)

With September 12, the number of days accepted as the basis for severance pay for workers was reduced from 45 days to 30 days (they are now trying to eliminate this right completely.)

In the 44 years since the coup, and especially in the last 22 years, Turkey has been rapidly transformed as a whole by surrendering to neoliberal policies, making the economy even more dependent on global capitalism and imperialism through privatization and liberalization policies, and abandoning development and industrialization efforts.

“July 15, 2016 Coup Attempt” and State of Emergency

After this coup, post-modern coups took place in the country. The last of these went down in history as the '15 July Failed Coup Attempt'. According to some, this attempt, which was a 'controlled coup', was not actually a coup caused by economic crisis conditions like the ones before the 12 September 1980 coup.  

Because, compared to the year before the coup, the stock market had increased by 15 percent in the first 6 months of the coup year, foreign capital inflows had reached their highest level in recent years, and the interest rates on 10-year government bonds had fallen compared to previous years. In other words, the economy was in relatively good shape.

In short, the factor behind the July 15, 2016 Coup Attempt was not an economic crisis but a political crisis. One leg of this crisis was the FETÖ-AKP conflict that had become increasingly evident since 2013. The other leg was the Kurdish Question, which had become increasingly complicated with the war in the Middle East, of which Turkey had become a part. So much so that the mastermind that ended the non-conflict process in 2015 and ensured a return to the concept of war also activated the coup mechanism.

One-man regime!

The state of emergency declared just one week after the coup attempt and the statutory decrees put into effect were the first steps towards the establishment of a neoliberal, neopopulist and political Islamist neo-authoritarian regime. Over the past 8 years, parliamentary democracy has been eliminated and a “Turkish-style Presidential System” has been established, allowing power and authority to be concentrated in a single hand.

In order to see the very heavy human, social, political and economic costs caused by the state of emergency, it is enough to look at a striking article (3) and examine the approximately 1,000-page report prepared based on extensive research. (4)

However, under this regime, the political crisis could not be overcome and the economy was dragged into a deep crisis. While 2016 was considered a “lost year” in economic terms, in 2017, the economy grew in a hormonal manner, partly due to the effect of the new growth calculation method and partly due to the Credit Guarantee Fund’s huge loans. However, starting in 2018, the economy slowed down sharply and entered a deep crisis according to all monetary and real indicators.

In conclusion

These days, the Turkish economy is experiencing one of its deepest economic crises since the September 12 Military Coup. Moreover, this crisis has turned into a “multiple crisis” with social, political and ecological crises.

In fact, the corruption that we frequently encounter in both private and public areas of life, irregularities in the use of public resources, incompetence, ethical problems, murders of women, rapes and massacres of children show that the current situation in the country is too serious to be explained by the concept of crisis, and that it is a "social collapse".

This path was paved by a military coup 44 years ago. With this coup, the segments that would transform society into a progressive society that supports labor, nature, peace, equality and justice were crushed like a steamroller, and in return, this vacuum was filled by militarist-nationalist, political Islamist structures, communities and political parties and movements. This anti-democratic process was brought to its peak by the ruling bloc that ruled the country last. The price of this was the collapses in every field and the society was left under them.

Despite this, it is both possible and necessary to rebuild this country on the basis of labor, democracy, equality, justice and peace.

Footnotes:

Mustafa Durmuş, “The Political Economy of the September 12 Military Coup”, Memleket Politics Management Magazine, 2011/15 , pp. 95-139.

Nejla Kurul, “Can those who were subjected to Statutory Decrees be mourned?”, https://www.gazeteduvar.com.tr (July 20, 2019.)

Justice for Victims Society, Social Costs of the State of Emergency in Its Second Year, Research Report (January 2019.)