İran’da Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin helikopter kazasında ölmesi, isyan dalgasını henüz atlatmış ve ‘muhafazakâr bütünlüğü’ yakalamış müesses nizamı zamansız bir meşruiyet testine soktu. 

Yine Şurayı Nigehban’ın (Anayasayı Koruyucular Konseyi) nizamın tercihlerine uygun adaylarla ‘ayarlanmış bir seçim’ sahneleniyor. 28 Haziran’da düzenlenecek seçimde bir açmaz kendini tekrarlıyor: Kadınlar ve Şii olmayanların yarıştırılmadığı, bir istisnayla reformcuların tırpanlandığı, ‘uyumsuz’ ya da ‘uygunsuz’ muhafazakarların elendiği bir sandık sistematiğiyle sistem kendini güvenceye alınıyor. Fakat sürprizlere kapalı bir yarış yüzünden katılım azalıyor. Yüksek katılımı meşruiyetin teyidi olarak gören nizam kendi tuzağına düşüyor. 

Muhafazakâr kanatlardan etkili isimler 28 Haziran seçimlerini de İslam Cumhuriyeti için bir referandum olarak sundu. Halbuki İslam düşmanlarına şamar atmak için oy kullanmanın dini vecibe olduğuna dair propaganda son parlamento seçiminde yüzde 40,6’lık katılımla hezimete uğramıştı.

***

Sandıkta değişim umudu kalmasa da 80 aday başvurdu. Bu kez elekten geçen tek reformcu eski Sağlık Bakanı Mesut Pezeşkiyan, muhafazakâr kanadın farklı tonlarından Meclis Başkanı Muhammed Bakır Kalibaf, eski nükleer müzakereci Said Celili, Tahran Belediye Başkanı Ali Rıza Zakani, Cumhurbaşkanı Yardımcısı Emir Hüseyin Kadızade Haşimi ve eski İçişleri ve Adalet Bakanı Mustafa Purmuhammedi’ye karşı yarışıyor. Veto yiyenler arasında eski Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad, eski Parlamento Başkanı Ali Laricani ve eski Cumhurbaşkanı Yardımcısı İshak Cihangiri de yer alıyor. Ahmedinejad ve Laricani’nin veto edilmesi nizamın kafasındaki muhafazakâr adayı zafere taşıyacak bir stratejinin parçası olduğu düşünülüyor. 

Kadınların aday olabileceği açıklamasına rağmen başvuranların hepsi veto edildi. 5 aday muhafazakâr pastayı bölüşürken Pezeşkiyan da özellikle boykota meyilli reformcular arasında katılımı artırmaya yönelik bir kart olarak görülüyor.

***

Kimseyi tatmin etmese de sunulan nispi çeşitlilikle kitleleri sandığa çekme amacı güdülüyor. Televizyonda kitlelerin ilgisini çekecek şekilde adaylar için 5 tur halinde tartışma programı planlandı. Anketler oyların dörtte birini alabilen bir adayın çıkmadığını gösteriyor. Mesela PressTV’nin anketinde Celili yüzde 22,5, Kalibaf yüzde 19,5, Pezeşkiyan yüzde 19,4 oy alıyor.

Haliyle 5 Temmuz’da ikinci tur kaçınılmaz gözüküyor. Muhafazakâr havuzu çeken iki ana hortum radikal muhafazakar Celili ve dördüncü kez aday olan ılımlı muhafazakar Kalibaf’ın elinde.

Eski Devrim Muhafızları Hava Kuvvetleri Komutanı Kalibaf, 2017’de yarıştan çekilip Ruhani'ye karşı Reisi'yi desteklemişti.

Celili de 2021’de Reisi’nin arkasında durmuştu. Biri muhafazakâr, ikisi ‘radikal muhafazakâr’ diğer 3 aday da Kalibaf ya da Celili lehine çekilebilir veya ikinci turda kalan muhafazakâr adayın arkasında saf tutabilir.

*** 

Küskünlerin sandığa gitmesi halinde ibre Pezeşkiyan’dan yana biraz yükselebilir. İkinci tura kalırsa Pezeşkiyan sandığa yüz çevirenleri daha da cesaretlendirebilir. İkinci turda muhafazakâr adayın etrafında ne kadar konsolidasyonun olacağı da önemli.

Babası Azeri, annesi Kürt olan Pezeşkiyan Beluci, Türkmen, Kürt ve Talış gibi farklı etnik gruplar ya da genel olarak Sünnilerin mezhebi ayrım yüzünden dışlandıklarına işaret ederek merkez dışına sesleniyor. Bunun ne kadar çekim gücü yaratacağını şimdiden kestirmek zor. Kürdistan eyaletini ziyaretinde Kürtçe soruya Kürtçe yanıt vererek ya da Huzistan’da Araplarla sıcak diyaloglar kurarak dikkat çekti. Başörtüsü zorunluluğuna karşı gösterilerin bastırılması sandığa küskünlük getirdi. Pezeşkiyan bunu ne kadar değiştirebilir?

Pezeşkiyan üçüncü tur tartışmada kadınlara yaklaşımın etik olmadığını ve cinsiyet eşitliğinin sağlanması gerektiğini belirtip “Şah rejimi nasıl İranlı kadınların başörtüsünü zorla çıkarmayı başaramadıysa bugün de başörtüsünü zorla dayatmak mümkün değil” ifadelerini kullandı. Eski İçişleri ve Adalet Bakanı Mustafa Purmuhammed de başörtüsü ile ilgili sert düzenlemelere karşı bir duruş sergiledi. Halbuki ‘ahlak polisi’ olarak bilinen İrşad Devriyeleri onun döneminin eseri. Ayrıca Reisi gibi 1988'de siyasi mahkûmların idamını denetleyen heyetin üyesiydi. 

Pezeşkiyan 2022’deki gösterilerde öne çıkan Sistan-Belucistan’daki Sünniler tarafından da dikkatle izleniyor. Gazeteci Ramazan Bursa’nın aktarımına göre bölgenin merkezi Zahidan’da Sünni Cuma İmamı Mevlevi Abdulhamid İsmail Zei, 28 Haziran seçimiyle ilgili beyannamesinde bazı eleştiriler yöneltti. Sünnileri cumhurbaşkanı adaylığından meneden anayasa maddesinin gayri İslami olduğunu, Kuran ve Sünnette kadınların yönetici olamayacağını vaaz eden bir delil bulunmadığını vurguladı. Destek verdikleri bir cumhurbaşkanının Sünnilere bakanlık koltuğu ayırmaya cesaret edemediğini; Sünnilere bakan yardımcılığı, valilik ve elçilik vaat eden bir cumhurbaşkanının da sözünü tutamadığını belirtti. Politikalar değişmedikçe cumhurbaşkanlarının da bir şey yapamayacağını not etti. Zei’nin şikâyet ettiği meseleler sistemsel sorunlar; cumhurbaşkanlarının değişmesiyle çözülebilecek şeyler değil. Yine de soruna “sorun” demekten kaçınmayan bir aday bazı kesimlerden teveccüh görebilir. 

Tabii genel olarak tartışmalarda sistemi iğneleyen yorumlara dini lider Ayetullah Ali Hameney’den “Rakibi yenmek için düşmanlarımızı mutlu edecek şeyler söylemeyin. Ülkeyi, sistemi düşmanlaştıran sözlere izin verilemez” ihtarı gecikmedi.

***

Halkı sadece elekten geçmiş adaylar hakkında söz sahibi olmaya davet eden bir seçimin kaderini tayin edecek faktörlerin başında katılımın düzeyi geliyor. 

Yeşil Hareket’i tetikleyen 2009’daki tartışmalı seçim bir kenara 2001, 2013 ve 2017 seçimleri katılımın yüksek olması halinde reformcu ya da ılımlıların kazandığını gösteriyor. İran seçim tarihi üzerinde çalışan Mehrzad Burucerdi’nin tarihsel örüntüden çıkardığı sonuca göre 28 Haziran’da ılımlı kampın zafer kazanabilmesi için 61,1 milyon seçmenden yaklaşık 42 milyonunun seçime katılması gerekiyor. 2021 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde sadece 28,7 milyon kişi oy kullandı. Marttaki parlamento seçimlerinde sadece 24.8 milyon kişi sandığa gitti. 

Yani Pezeşkiyan'ın her üç seçmenden ikisini harekete geçirmesi gerekiyor. İnce bir ip üzerinde yürüyen Pezeşkiyan bunu ne denli başarabilir? Bir yandan muhafazakâr bariyerleri yükseltmemek için Hamaney’e bağlılığını ve dindarlığını öne çıkarıyor. Diğer yandan reformcuları saran kuşkuları dağıtmak için örtünme kurallarını çiğneyenlerin cezalandırılmasına karşı çıkıyor. Cihangiri ve eski bakan Abbas Ahundi’nin elenmiş olması da reformcuların Pezeşkiyan’ın etrafında toplanmasını kolaylaştırabilir. Cihangiri zaten desteğini açıkladı. Fakat boykotta ısrar edenler de var. Cumhurbaşkanlarının durumu değiştiremediği, sandığın beyhude olduğu ve katılımın acımasız bir rejimi meşrulaştırmaktan başka bir şeye yaramadığı düşüncesi birkaç seçimdir yerleşmiş durumda. Bu eğilim ancak olağanüstü bir dalgalanma ile kırılabilir. Pezeşkiyan'ın mitingleri göreceli olarak heyecanlı geçse de ihtiyaç duyduğu dalgayı yakaladığı söylenemez. Şansı, muhafazakâr rakiplerinin hiçbirinin kitleleri tetikleyecek çapta olmaması. Ama ikinci tur beklenmedik dalgalar getirebilir.

***

Pezeşkiyan’la ilgili başka bir faktör daha devreye girdi. Eski Dışişleri Bakanı Cevad Zarif’i yanına alarak kampanyasını biraz ateşledi. Diplomat kimliği ile tanınan Zarif’in propaganda performansı epey şaşırttı. Zarif nükleer program üzerine 5+1’le imzalanan Ortak Kapsamlı Eylem Planı’nın (JCPOA) siyasi kredisini tüketiyor. JCPOA, Trump yönetimi tarafından çöpe atılıncaya kadar ekonomi üzerinde göreceli rahatlama sağlamıştı. Muhafazakârlar JCPOA’yu Batıya güvenmenin stratejik hata olduğunun kanıtı sayıyor. Anlaşmanın yaptırımları sonlandırmadığı gibi uranyum geliştirme programına ket vurduğunu belirtiyorlar. 

Pezeşkiyan da yaptırımların hafifletilmesi ve ekonomik kalkınma için en iyi yolun diplomasi olduğunu söylüyor. Gerçi muhafazakar rakiplerinden Kalibaf da yaptırımların kalkması için Batı ile müzakereye girmekten bahsediyor. 

İçerde ve dışarda “Batı ile diyalog” çağrışımı yapan Zarif'in öne sürülmesinden “dış politikada olası bir rota değişikliğine dair Batı’ya sinyal verildiği” sonucunu çıkaranlar var. Fakat İran’ın ekseni, başta ‘Rehberiyet’ makamı olmak üzere farklı kurumlar arasında karmaşık bir süreçle belirleniyor. Aslında müesses nizamdan gelen “Yerine getiremeyeceğiniz vaatlerde bulunmayın” uyarısı esnekliğin sınırlarını hatırlatıyor.

Reformcu Muhammed Hatemi ve ılımlı muhafazakâr Hasan Ruhani dönemlerinde deneyimlenen şey de rota değişikliğinin ancak dini liderin izin verdiği ölçüde olabildiği gerçeğiydi. 

Üstelik Trump’ın Beyaz Saray’a dönme ve İran’a azami yaptırım siyasetini geri getirme ihtimali de Zarif üzerinden satılan hikâyenin albenisini düşürüyor. ABD’nin halihazırda esnek formatta devam eden temasları kesip sert yaptırımlara dönülmesi İran’ı uranyum zenginleştirme programında el yükseltmeye itebilir. Bu da cumhurbaşkanı kim olursa olsun muhafazakâr çizginin kendini dayatabileceği anlamına geliyor. Üstelik Reisi döneminde reformcu cephenin elindeki kartların bir kısmı açığa düşürüldü. Paradoksal olarak reformcuların vaat ettiği dış politikada normalleşmeyi, İsrail-ABD-Avrupa ekseniyle kapışma alanları dışında belli ülkelerle ilerleten muhafazakârdı. Hatta petrol gelirlerindeki artış da muhafazakarların hanesine yazılıyor. Fakat artış, yaptırımların geriletilmesinden değil Ukrayna savaşından dolayı Rusya’ya uygulanan yaptırımlardan ve Batı’nın çevreleme siyasetine karşın Çin’in Tahran’la yakınlaşmasından kaynaklandı. Trump özellikle Ukrayna savaşından çekilirse İran dar boğaza yeniden girebilir. 

Reisi dış meselelerle ateşli açıklamalardan kaçınıyordu. Nükleer dosyayı yönetirken taviz vermemekle övünen Celili ise yaptırımları gevşetme beklentilerini açığa düşürebilecek sertlikte. Bu yüzden Hamaney’in tercihinin Celili olup olmadığı konusunda kuşkular beliriyor. Celili dış politikanın şekillendiği kurumların başında gelen Yüksek Ulusal Güvenlik Konseyi’nde Hamaney’i temsil ediyor olmasına rağmen kimse “Celili kesinlikle Hamaney’in adayı” diyebilecek noktada değil. Kalibaf da Hamaney’e sadık olmasına karşın son yıllarda patlak veren yolsuzluk dosyaları ve skandallar yüzünden yıprandı. Bu iki isimle ilgili olumsuz çağrışımlardan hareketle bazıları Hamaney’in dürüstlüğü ve sadeliği ile tanınan Pezeşkiyan’ı isteyebileceğini öne sürüyor. Fakat her şey ters yüz olabilir. 

Bütün baskı ve kısıtlama mekanizmalarına rağmen İran toplumu dinamik karakterini koruyor. Hamaney de bunu göz ardı edemez. İran toplumunun sürpriz yapma potansiyeli siyasi öngörülerde bulunmayı zorlaştırabiliyor.

The death of President Ibrahim Reisi in a helicopter crash in Iran put the establishment, which had just overcome the wave of rebellion and achieved 'conservative integrity', to an untimely test of legitimacy. 

Again, an 'arranged election' is being staged with candidates in line with the preferences of the Shura Nigehban (Council of Guardians of the Constitution). An impasse repeats itself in the election to be held on June 28: The system is secured by a ballot box system in which women and non-Shiites are not allowed to compete, reformists are scythed with one exception, and 'incompatible' or 'inappropriate' conservatives are eliminated. However, participation is decreasing due to a race that is closed to surprises. The system that sees high turnout as confirmation of legitimacy falls into its own trap. 

Influential figures from the conservative wing also presented the June 28 elections as a referendum for the Islamic Republic. However, the propaganda that voting is a religious obligation to slap the enemies of Islam was defeated in the last parliamentary election with a turnout of 40.6 percent.

*** 

Even though there was no hope of change in the ballot box, 80 candidates applied. This time, the only reformist who passed the sieve was former Health Minister Massoud Pezeshkian, Parliament Speaker Mohammed Baqir Qalibaf from different shades of the conservative wing, former nuclear negotiator Said Jalili, Tehran Mayor Ali Reza Zakani, Vice President Emir Hussein Kadizade Hashemi and former Minister of Internal Affairs and Justice Mustafa Purmuhammedi. Competing against. Among those who were vetoed are former President Mahmoud Ahmadinejad, former Parliament Speaker Ali Larijani and former Vice President Ishak Cihangiri. It is thought that the vetoing of Ahmadinejad and Larijani is part of a strategy that will carry the conservative candidate in the system's mind to victory. 

Despite the statement that women could be candidates, all applicants were vetoed. While 5 candidates are dividing the conservative cake, Pezeşkiyan is seen as a card to increase participation, especially among reformists who are inclined to boycott.

*** 

Even though it does not satisfy anyone, the aim is to attract the masses to the ballot box with the relative diversity offered. Five rounds of debate programs were planned for the candidates on television to attract the attention of the masses. Polls show that there is no candidate who can get a quarter of the votes. For example, in PressTV's survey, Jalili receives 22.5 percent of the votes, Qalibaf 19.5 percent, and Pezeshkian 19.4 percent.

Therefore, a second round on July 5 seems inevitable. The two main forces pulling the conservative pool are in the hands of the radical conservative Jalili and the moderate conservative Qalibaf, who is running for the fourth time.

Former Revolutionary Guard Air Force Commander Qalibaf withdrew from the race in 2017 and supported Reisi against Rouhani.

Jalili also stood behind Reisi in 2021. The other three candidates, one of whom is a conservative and two of whom are 'radical conservatives', may withdraw in favor of Qalibaf or Jalili, or they may side with the remaining conservative candidate in the second round.

*** 

If the disgruntled people go to the polls, the needle may rise slightly in Pezeshkiyan's favor. If he makes it to the second round, Pezeshkiyan may further encourage those who turned away from the ballot box. It is also important how much consolidation there will be around the conservative candidate in the second round.

Pezeshkiyan, whose father is Azeri and mother is Kurdish, appeals to outside the center by pointing out that different ethnic groups such as Baloch, Turkmen, Kurdish and Talysh, or Sunnis in general, are excluded due to sectarian discrimination. It is difficult to predict how much traction this will create. During his visit to the Kurdistan province, he attracted attention by answering questions in Kurdish or by establishing warm dialogues with Arabs in Khuzestan. The suppression of demonstrations against the headscarf requirement brought resentment to the ballot box. How much can Pezeşkyan change this?

In the third round of debate, Pezeshkian stated that the approach to women was unethical and that gender equality should be ensured and said, "Just as the Shah regime failed to force Iranian women to remove their headscarves, it is not possible to impose the headscarf by force today." Former Minister of Internal Affairs and Justice Mustafa Purmuhammed also took a stance against harsh regulations regarding the headscarf. However, the Guidance Patrols, known as the 'moral police', are the work of his period. He was also, like Reisi, a member of the delegation that oversaw the execution of political prisoners in 1988. 

Pezeshkiyan is also being watched carefully by Sunnis in Sistan-Baluchistan, who will come to the fore in the demonstrations in 2022. According to journalist Ramazan Bursa, Sunni Friday Imam Mevlevi Abdulhamid İsmail Zei in Zahidan, the center of the region, made some criticisms in his declaration regarding the June 28 election. He emphasized that the constitutional article banning Sunnis from running for president is un-Islamic, and that there is no evidence in the Quran and Sunnah that women cannot be administrators. They stated that a president they support did not dare to reserve ministerial seats for Sunnis; He stated that a president who promised Sunnis deputy ministerships, governorships and embassies could not keep his promise. He noted that presidents cannot do anything unless policies change. The issues Zei complains about are systemic problems; These are not things that can be solved by changing presidents. However, a candidate who does not refrain from calling the problem a "problem" may gain favor from some quarters. 

Of course, in general, comments criticizing the system in discussions include the following from religious leader Ayatollah Ali Khamenei: "Do not say things that will make our enemies happy in order to defeat the opponent." The warning "Words that antagonize the country and the system cannot be allowed" was not delayed.

*** 

The level of participation is one of the primary factors that will determine the fate of an election that invites the public to have a say only about the shortlisted candidates. 

Aside from the controversial election in 2009 that triggered the Green Movement, the 2001, 2013 and 2017 elections show that reformists or moderates win if turnout is high. According to the conclusion drawn from the historical pattern by Mehrzad Burucerdi, who studies the Iranian election history, approximately 42 million out of 61.1 million voters must participate in the election for the moderate camp to win on June 28. Only 28.7 million people voted in the 2021 presidential election. Only 24.8 million people went to the polls in the parliamentary elections in March. 

In other words, Pezeşkiyan needs to mobilize two out of every three voters. To what extent can Pezeşkiyan, who walks on a tight rope, achieve this? On the one hand, he emphasizes his loyalty to Khamenei and his piety in order not to raise conservative barriers. On the other hand, he opposes punishing those who break the rules of veiling in order to dispel the suspicions surrounding the reformers. The elimination of Cihangiri and former minister Abbas Ahundi may also make it easier for reformists to gather around Pezeshkian. Cihangiri has already announced his support. But there are also those who insist on boycott. The idea that presidents cannot change the situation, that the ballot box is futile, and that participation serves nothing but legitimizing a brutal regime has been established for several elections. This trend can only be broken by an extraordinary fluctuation. Although Pezeşkiyan's rallies were relatively exciting, it cannot be said that he caught the wave he needed. Fortunately, none of his conservative rivals are capable of triggering the masses. But the second round may bring unexpected waves.

*** 

Another factor regarding Pezeşkiyan came into play. He fueled his campaign a bit by recruiting former Foreign Minister Javad Zarif. Zarif's propaganda performance, known as a diplomat, was quite surprising. Zarif is running out of political credit for the Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA) signed by the 5+1 on the nuclear programme. The JCPOA provided relative relief to the economy until it was scrapped by the Trump administration. Conservatives see the JCPOA as evidence that relying on the West is a strategic mistake. They state that the agreement does not end the sanctions and hinders the uranium development program. 

Pezeshkian also says that the best way to ease sanctions and economic development is diplomacy. Although one of his conservative rivals, Kalibaf, is also talking about entering into negotiations with the West to lift the sanctions. 

There are those at home and abroad who conclude that Zarif's suggestion of "dialogue with the West" is "a signal to the West about a possible change of course in foreign policy." However, Iran's axis is determined through a complex process between different institutions, especially the 'Guidance' authority. In fact, the warning from the establishment, "Do not make promises you cannot keep," reminds us of the limits of flexibility.

What was experienced during the eras of reformist Muhammad Khatami and moderate conservative Hassan Rouhani was that a change of course could only occur to the extent permitted by the religious leader. 

Moreover, the possibility of Trump returning to the White House and reinstating the policy of maximum sanctions on Iran reduces the appeal of the story sold through Zarif. If the USA cuts off contacts that are currently continuing in a flexible format and returns to harsh sanctions, it may push Iran to step up its uranium enrichment program. This means that the conservative line can impose itself no matter who the president is. Moreover, during the Reisi period, some of the cards in the hands of the reformist front were revealed. Paradoxically, it was the conservative who advanced the normalization in foreign policy promised by the reformers with certain countries outside the areas of conflict with the Israel-USA-Europe axis. In fact, the increase in oil revenues is also credited to the conservatives. However, the increase was not due to the reduction of sanctions, but to the sanctions imposed on Russia due to the Ukraine war and China's rapprochement with Tehran despite the West's containment policy. Iran may enter the bottleneck again, especially if Trump withdraws from the Ukraine war. 

The chieftain avoided fiery statements on foreign issues. Celili, who prides himself on not making concessions while managing the nuclear file, is tough enough to undermine expectations of loosening sanctions. Therefore, there are doubts about whether Khamenei's choice is Jalili. Although Jalili represents Khamenei in the Supreme National Security Council, one of the leading institutions where foreign policy is shaped, no one is at a point where they can say "Jalili is definitely Khamenei's candidate." Although Qalibaf is loyal to Khamenei, he has been worn out by corruption cases and scandals that have erupted in recent years. Based on the negative connotations associated with these two names, some suggest that Khamenei may want Pezeshkian, who is known for his honesty and simplicity. But everything can go wrong. 

Despite all the pressure and restriction mechanisms, Iranian society maintains its dynamic character. Khamenei cannot ignore this either. Iranian society's potential for surprise can make it difficult to make political predictions.