1 Mart 2024 seçimi, şimdiye kadar yerel seçimlere yüklenen anlamın ötesinde değer ve anlam yüklenen özel bir seçim oldu. Geride kalan 20 yılı aşkın sürede, ilk kez bu seçimde Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) birinci olamadı. Oldukça önemli bir farkla (CHP %37.76, AKP %35.48), birinciliği CHP’ye kaptırdı.

CHP’nin 2019 yerel seçiminde İstanbul ve Ankara başta olmak üzere birçok büyükşehir kazanması, bir anlamda bugünkü seçim sonuçlarının ayak sesleri gibiydi. Aradan geçen beş yıllık sürede iktidar, muhalefetin yürüyüşünün önünü kesebilecek öngörüler ve önlemler geliştiremedi. Tam tersine, son yıllarda hızla artan enflasyon, ona koşut olarak artan hayat pahalılığı ve hukuksuzluk, biriken diğer sorunlarla birleşince iktidarın hanesinde yıkım beklenir, hatta kaçınılmaz oldu.

Bu kez iktidar seçmeni büyük ölçüde sandık başına gitmeyerek, 2014’den beri muhalefetin yapamadığını yaptı; partisini birincilik kürsüsünden indirdi.

31 Mart 2024 yerel seçim sonuçları üzerine yazanlar ve konuşanlar, bu sonuçları SHP’nin 1989 yerel seçiminde aldığı sonuçlara benzetiyor. Biraz daha eskiye gidenler, CHP’nin 1977’den beri ilk kez birinci olduğunu söylüyor ve yazıyorlar.

Bu benzetmeler -arada önemli farklar olmakla birlikte- bir ölçüde haklılık payı taşıyor. Gerçekten 1989’da, Sosyal Demokrat Halkçı Parti (SHP) yerel seçimlerde umulanın ötesinde bir başarı elde etmiş, İstanbul ve Ankara’nın yanı sıra Diyarbakır ve Trabzon gibi farklı bölgelerdeki hemen bütün büyük yerleşimlerde belediyeleri kazanmıştı.

O tarihte, 12 Eylül 1980 darbe döneminde -diğer partilerle birlikte- kapatılmış olan CHP, kendi adı ve amblemiyle henüz yeniden açılmamıştı. 1980 öncesi CHP’sinin karizmatik lideri Bülent Ecevit, CHP’lilerle yolunu ayırmış, Demokratik Sol Parti (DSP) adıyla yeni bir parti kurmuştu. Ancak eski CHP’nin kadroları ve birikimini büyük ölçüde SHP temsil ediyordu.

1983’de, bütün siyasi eğilimleri bir arada tutmak savıyla yola çıkmış ve kurulduğundan beri iktidarda bulunan Anavatan Partisi (ANAP) ikinci dönemini yaşıyordu. 1987 Genel seçimini de kazanan ANAP’ın ikinci iktidar döneminde hem enflasyon artmış, hem de iktidar mensuplarına ilişkin -haklı haksız- yolsuzluk ve israf söylentileri artmıştı. Bu ortamda önemli sayıda ANAP seçmeni seçime katılmadı. ANAP’ın büyük kaybı nedeniyle, oyu artmamış olmasına karşın SHP’nin oranı arttı ve hemen bütün büyük kentleri kazandı.

12 Eylül darbesinden önceki son seçim olan Haziran 1977 seçiminde ise, CHP %42 oyla birinci parti oldu. 213’de kalan milletvekili sayısı tek başına iktidar olmaya yetmediği için Adalet Partisi’nden (AP) transfer edilen isimlerle Millet Meclisi’nde çoğunluk sağlanmış ve Bülent Ecevit’in Başbakanlığında CHP-Bağımsızlar koalisyonu kurulmuştu.

1973 SEÇİMLERİ

Bu nedenlerle, 31 Mart seçimleriyle 1989 ve 1977 seçimleri arasında benzerliklerin akla gelmesi doğaldır. Ancak, çok partili dönemde CHP’nin ‘makus talihini’ yendiği ve bu açıdan 31 Mart 2024’le özdeşlik kurulabilecek asıl seçim, 1977 değil, 1973 genel ve yerel seçimleridir.

Ekim 1973 genel seçiminde CHP %33.3 oy oranıyla birinci parti oldu; aynı yılın Aralık ayında yapılan yerel seçimde de oranını %37.3’e yükselterek birinciliğini sürdürdü.

1965 ve 69 seçimlerinin tartışmasız galibi AP, bu seçimlerde %29.8 ve %32.2’de kaldı. Her iki seçimde de katılım (%66 ve %62) alışılana göre çok düşüktü.

Aslında CHP, 27 Mayıs 1960 darbesinden sonraki ilk seçimde, 1961’de de birinci parti olmuştu. Ancak bu seçimin adaletli bir yarış ve sonucun hak edilmiş bir sonuç olduğu söylenemez. 27 Mayıs darbesinin devirdiği Demokrat Parti kapatılmış, göstermelik ve adaletsiz yargılamalarla Cumhurbaşkanı Bayar, Bakanlar ve milletvekilleri hapsedilmiş, Başbakan Menderes ve iki Bakan asılarak cezalandırılmış, DP kitlesi mağdur ve mazlum hale getirilmişti.

Bu ortamda yapılan seçimde CHP %36.7 oy oranıyla birinci olurken, kapatılan DP’nin ardılı olarak nitelenebilecek iki parti, AP %34.8 ve Yeni Türkiye Partisi (YTP) %13.7 oranla, toplamda CHP’yi geride bıraktı. CHP’nin 1961 birinciliği hak edilmemiş, deyim yerindeyse ‘kerhen’ birincilikti ve esasen, darbeyi destekleyen tutumu nedeniyle oyları 1957 seçimine göre de önemli ölçüde gerilemişti.

Oysa, 1973’de durum farklıydı ve neredeyse 1961 şartlarının tam karşısındaydı.

12 Mart 1971 askeri müdahalesinden hemen sonra iktidardaki AP hükümeti bıraktı. Dönemin başbakanı Süleyman Demirel, Genelkurmay Başkanı ve kuvvet komutanlarının imzasını taşıyan muhtıranın radyoda okunmasından birkaç saat sonra istifa etti; ancak ilerleyen günlerde muhtıracılarla gerginlik yaratmadan sürece içerden müdahil olmaya çalıştı.

12 Mart darbecileri, hükümetin istifasından sonra çoğunluğu teknokratlardan oluşan yeni bir hükümet ve Başbakanlığa da Prof. Nihat Erim’i atadılar. Prof. Erim, muhtıracıların isteği üzerine CHP’den istifa etmiş, böylelikle bağımsız ve sцzde tarafsız olmuştu.

Bu gelişme CHP’de tartışmalara neden oldu. Dönemin CHP Genel Sekreteri Bülent Ecevit, 12 Mart Muhtırasının, iktidardaki AP’yi değil, asıl -o dönem ortanın solunda olduğunu ilan eden- CHP’ye karşı olduğunu, CHP’nin gelişmesini engellemeyi amaçladığını ileri sürdü. Genel Başkan İsmet İnönü (İsmet Paşa) ile görüş ayrılığına düştüler.

İlk günlerde muhtıraya karşı tavır alan İnönü, büyük olasılıkla, asıl 9 Mart’ta radikal bir darbe girişimi olduğunu ve komuta kademesinin bu darbeyi önlediğini öğrenerek tutumunu değiştirmiş, daha uzlaşmacı bir tavır almıştı.

Ecevit’le İnönü arasındaki görüş ayrılığı önce Ecevit’in Genel Sekreterlikten istifasına, ardından Olağanüstü Kurultay’da desteklediği Parti Meclisi listesi kaybettiği için İnönü’nün Genel Başkanlıktan ayrılmasına yol açtı. 14 Mayıs 1972’de yapılan Kurultay’da Bülent Ecevit CHP’nin 3. Genel Başkanı seçildi.

88 yaşında olan İsmet İnönü Kasım 1972’de CHP’den istifa etti. 1961 Anayasasının verdiği olanakla, eski Cumhurbaşkanı sıfatıyla ‘Tabii Senatör’ olarak Senato Üyesi oldu.

Ertesi yıl (25 Aralık 1973’de) vefat etti.

Ecevit’in 12 Mart’a karşı tutumu, darbe yanlısı tutucuların ayrılmasına, gençler, demokrat aydınlar ve emekçi kesimlerinden yeni kitlelerin ilk kez CHP’ye katılmasına yol açtı. CHP bu kez hak edilmiş bir birincilik elde etti.

1973 genel ve yerel seçimleri, sadece uzun bir aradan sonra kazanılan seçim başarısı olması açısından değil, bir genel başkan değişikliğinin ardından girilen ilk seçimde kazanılan başarı olması açısından da 31 Mart 2024 seçimiyle büyük benzerlik taşıyor.

SEÇİM KAZANMAK YETMİYOR

Neredeyse tam 50 yıl sonra, 2023’de CHP, üst üste kaybedilen seçimlerden sonra 10 yılı aşkın görevde bulunan genel başkanını değiştirdi. Yeni genel başkan, göreve gelişinin 6. ayı dolmadan yapılan seçimde, 1973 yerel seçimleriyle aynı oranda sonuç elde etti. Ancak, son yarım yüzyılda hiçbir seçim sonucu, CHP’nin kalıcı bir başarı elde etmesine yetmedi. CHP, 1973 seçimlerinden sonra, 1974 yılında Prof. Necmeddin Erbakan’ın Milli Selamet Partisi (MSP) ile 7 ay süren bir koalisyon kurdu. Bu koalisyon döneminde Kıbrıs’a Barış Harekatı adıyla bir askeri harekat yapıldı ve Kıbrıslı Türklerin can güvenliği sağlandı.

CHP-MSP Koalisyonu, Kıbrıs harekatını kısa sürede oya çevirmek isteyen Ecevit’in tez canlılığı yüzünden uzun ömürlü olmadı. Araya, bugünkü AKP-MHP ittifakını anımsatan, ancak ondan da vahim Milliyetçi Cephe (AP/MSP/MHP) koalisyonları girdi. Oysa, 70’li yıllarda Türkiye’nin ihtiyacı, iki büyük partinin, CHP ile AP’nin koalisyon hükümeti kurmasıydı; olmadı. Liderlerin öngörüsüzlüğü ve inatları yüzünden Türkiye, siyasetin sokak kavgalarına döndüğü kötü günler yaşadı. Ancak Ecevit’in yükselen popülerliği, 1977 seçiminde de başarılı olmasını sağladı. AP, Milliyetçi Cephe kutuplaşmasının ve özellikle MHP ile ittifakının bedelini ağır ödedi; siyasi ömrünün en kötü seçim sonucunu aldı. MHP’nin ortaklarını aşağı çeken bu negatif etkisi, 1999’da DSP’nin ve bugünlerde AKP’nin benzer sonuçları yaşamasıyla devam ediyor. “İbret alınsa, tekerrür mü ederdi?”

1977 seçiminden sonra, AP’den ayrılanlarla kurulan koalisyon hükümeti, ekonomide de, toplumsal barış ve iç güvenliğin sağlanmasında da başarısız oldu. 1979 ara seçiminde CHP’nin oranı %29’a geriledi; Ecevit hükümeti istifa etti. Siyasiler, iç güvenlik ve ekonomik sorunların tavan yaptığı ortamda yine uzlaşma yolunu bulamadılar. Türkiye, 12 Eylül darbesiyle sonuçlanan kargaşa ortamına sürüklendi.*

On yıl sonra, 1989’da SHP’nin yerel seçimde elde ettiği göreceli başarının sonu da hüsran ve on yıllar sürecek bir başka yıkım sürecinin zemini oldu.

1989 sonucuna bakınca, SHP’nin 1991 genel seçiminde birinci parti olması umuluyordu. Ancak, merkez yönetiminde yapılan yanlışlar, yerel yönetimlerin başarısızlığı, yolsuzluk iddiaları, yerel parti yöneticilerinin belediye olanaklarına tamahı ve amansız iç yarışmalar nedeniyle üçüncü oldu. Oysa, ilk seçimden birinci çıkılacağı ve genel başkanının başbakan olacağı hayaliyle, Erdal İnönü ve Deniz Baykal arasında büyük mücadele yaşanmıştı.

1995 seçimine -1992’de yeniden açılan- CHP’nin adıyla ve Deniz Baykal’ın genel başkanlığında girildi. Baykal’ın CHP’si, %10.7’lik oranıyla, Ecevit’in -sadece kendi karizmasından ibaret olan- partisinin (DSP %14.6)) gerisinde kaldı. 1999’da da %10 barajının altında düşerek, 75 yıllık tarihinde ilk kez TBMM’de temsil olanağını yitirdi.

Bu açıdan, 31 Mart 2024, CHP için -50 yıl önceye benzeyen başarısıyla- önemli bir eşik noktasıdır. Ancak, bu eşikten umutlu bir geleceğe yürüyebilmek için, geçen yarım yüzyılda yaşananları iyi bilmek ve üzerinde düşünmek şarttır.

Önceki seçim sonuçlarından ve özellikle 1977 ve 1989 örneklerinden de görüleceği üzere, her iyi seçim sonucu, gelecekte başarılı olmanın garantisi olamıyor. Başarılı seçim sonuçları, süreç iyi yönetilirse gelecekteki asıl başarıların muştusu olabileceği gibi, beklenmedik büyük yıkımların ve yeni tehlikelerin zemini de olabiliyor.

Yakın tarihin olayları bu konuda yeteri kadar ibret vericidir. Mesele, ileriye doğru yürürken geçmişten ders çıkarmayı bilmekte, geçmişin doğrularına sahip çıkarken, yanlışlarından sakınmayı başarabilmektedir.

* Bu döneme ilgi duyanlar için; Muhtıradan Darbeye, 1971-1982 Türkiye Siyasetinin Kronolojisi, Literatür Yayınları, Ertuğrul Günay-Altan Tuna.

The March 1, 2024 election was a special election that was given value and meaning beyond what has been attributed to local elections so far. For the first time in the past 20 years, the Justice and Development Party (AKP) did not come first in this election. With a very significant difference (CHP 37.76%, AKP 35.48%), it lost the first place to CHP.

CHP's victory in many metropolitan cities, especially Istanbul and Ankara, in the 2019 local elections was, in a sense, like the footsteps of today's election results. During the five years that have passed, the government has not been able to develop foresight and measures that could prevent the opposition's march. On the contrary, the rapidly increasing inflation in recent years, the correspondingly increasing cost of living and lawlessness, combined with other accumulated problems, made the destruction of the government's household expected and even inevitable.

This time, voters in power largely did not go to the polls and did what the opposition had not been able to do since 2014; brought his party down from the first place podium.

Those who write and speak about the local election results of March 31, 2024 compare these results to the results SHP received in the 1989 local elections. Those who go back a little further say and write that CHP came first for the first time since 1977.

These analogies - although there are important differences - have some truth in them. Indeed, in 1989, the Social Democratic Populist Party (SHP) achieved success beyond expectations in the local elections, winning municipalities in almost all major settlements in different regions such as Istanbul and Ankara, as well as Diyarbakır and Trabzon.

At that time, CHP, which was closed - along with other parties - during the coup period of September 12, 1980, had not yet been reopened with its own name and emblem. Bülent Ecevit, the charismatic leader of the CHP before 1980, parted ways with the CHP members and founded a new party called the Democratic Left Party (DSP). However, the cadres and accumulation of the old CHP were largely represented by SHP.

In 1983, the Motherland Party (ANAP), which had set out with the claim of keeping all political tendencies together and had been in power since its establishment, was in its second term. During the second term of power of ANAP, which also won the 1987 general election, inflation increased and rumors of corruption and waste about members of the government increased - rightly and unjustly. In this environment, a significant number of ANAP voters did not participate in the election. Although ANAP's votes did not increase due to its big loss, SHP's rate increased and it won almost all major cities.

In the June 1977 election, which was the last election before the September 12 coup, CHP became the first party with 42% of the votes. Since the number of deputies remaining at 213 was not enough to be in power alone, a majority was achieved in the National Assembly with the names transferred from the Justice Party (AP) and the CHP-Independents coalition was established under the Prime Ministry of Bülent Ecevit.

1973 ELECTIONS

For these reasons, it is natural that similarities come to mind between the March 31 elections and the 1989 and 1977 elections. However, the real election in which the CHP overcame its 'bad luck' in the multi-party era and which can be identified with March 31, 2024 in this respect, is not the 1977 but the 1973 general and local elections.

In the October 1973 general election, CHP became the first party with 33.3% of the votes; In the local elections held in December of the same year, it maintained its first place by increasing its share to 37.3%.

AP, the undisputed winner of the 1965 and 1969 elections, remained at 29.8% and 32.2% in these elections. In both elections, turnout (66% and 62%) was much lower than usual.

In fact, CHP came first in the first election after the coup of May 27, 1960, in 1961. However, it cannot be said that this election was a fair race and the result was deserved. The Democratic Party, which was overthrown by the May 27 coup, was closed, President Bayar, Ministers and MPs were imprisoned through show and unfair trials, Prime Minister Menderes and two Ministers were punished by hanging, and the DP mass was made victimized and oppressed.

In the election held in this environment, CHP came first with 36.7% of the votes, while the two parties that can be described as the successors of the closed DP, AP with 34.8% and New Turkey Party (YTP) with 13.7%, left CHP behind in total. CHP's first place in 1961 was undeserved, so to speak, it was a 'reluctant' first place, and its votes had decreased significantly compared to the 1957 election, mainly due to its attitude supporting the coup.

However, the situation was different in 1973 and was almost opposite to the conditions of 1961.

Immediately after the military intervention of March 12, 1971, the ruling AP left the government. The Prime Minister of the period, Süleyman Demirel, resigned a few hours after the memorandum signed by the Chief of General Staff and the force commanders was read on the radio; However, in the following days, he tried to intervene in the process from the inside without creating tension with the memorandums.

After the resignation of the government, the March 12 coup plotters formed a new government, mostly consisting of technocrats, and Prof. was appointed to the Prime Ministry. They appointed Nihat Erim. Prof. Erim resigned from the CHP at the request of the memorandum writers, thus becoming independent and so-called impartial.

This development caused controversy in CHP. Bülent Ecevit, CHP General Secretary at the time, claimed that the March 12 Memorandum was not against the ruling AP, but rather the CHP - which declared itself to be left of center at the time - and that it aimed to prevent the development of the CHP. They had a disagreement with Chairman İsmet İnönü (İsmet Pasha).

İnönü, who took a stance against the memorandum in the first days, most likely changed his attitude and adopted a more conciliatory attitude when he learned that there was a radical coup attempt on March 9 and that the command level had prevented this coup.

The difference of opinion between Ecevit and İnönü led first to Ecevit's resignation from the General Secretaryship, and then to İnönü's resignation from the Chairmanship, as the Party Assembly list he supported in the Extraordinary Congress lost. At the Congress held on May 14, 1972, Bülent Ecevit was elected as the 3rd Chairman of the CHP.

İsmet İnönü, who was 88 years old, resigned from CHP in November 1972. With the opportunity provided by the 1961 Constitution, he became a Member of the Senate as the 'Naturally Senator' in his capacity as the former President.

He passed away the following year (on December 25, 1973).

Ecevit's attitude towards March 12 led to the departure of pro-coup conservatives and new masses from young people, democratic intellectuals and working people to join the CHP for the first time. This time, CHP achieved a well-deserved first place.

The 1973 general and local elections are very similar to the March 31, 2024 election, not only in terms of being an electoral success after a long time, but also in terms of being a success in the first election after a change of chairman.

WINNING ELECTIONS IS NOT ENOUGH

Almost exactly 50 years later, in 2023, the CHP replaced its leader, who had been in office for more than 10 years, after consecutively losing elections. The new chairman achieved the same results as the 1973 local elections in the election held before the end of his 6th month of taking office. However, no election result in the last half century has been sufficient for the CHP to achieve permanent success. CHP, after the 1973 elections, in 1974, Prof. He formed a coalition with Necmeddin Erbakan's National Salvation Party (MSP), which lasted 7 months. During this coalition period, a military operation called Peace Operation was carried out in Cyprus and the life safety of Turkish Cypriots was ensured.

The CHP-MSP Coalition did not last long due to the impetuosity of Ecevit, who wanted to turn the Cyprus operation into a vote in a short time. Nationalist Front (AP/MSP/MHP) coalitions came into play, reminiscent of today's AKP-MHP alliance, but even worse. However, in the 1970s, Turkey's need was for the two major parties, CHP and AP, to form a coalition government; It didn't happen. Because of the leaders' shortsightedness and stubbornness, Turkey went through bad days when politics turned into street fights. However, Ecevit's rising popularity enabled him to be successful in the 1977 election. The AP paid a heavy price for the polarization of the Nationalist Front and especially its alliance with the MHP; He had the worst election result of his political life. This negative effect of MHP, which drags its partners down, continues with DSP in 1999 and AKP experiencing similar results nowadays. “If a lesson was taken, would it repeat itself?”

After the 1977 elections, the coalition government formed with those who left the AP failed both in the economy and in ensuring social peace and internal security. In the 1979 by-election, CHP's share decreased to 29%; Ecevit government resigned. Politicians could not find a way to compromise in an environment where internal security and economic problems were at their peak. Türkiye was dragged into the chaos that resulted in the September 12 coup.*

Ten years later, in 1989, the end of the SHP's relative success in the local elections became the basis for another period of disappointment and destruction that would last for decades.

Considering the 1989 results, it was hoped that SHP would become the first party in the 1991 general election. However, it came third due to the mistakes made in the central administration, the failure of local governments, allegations of corruption, the greed of local party leaders for municipal opportunities and relentless internal competitions. However, there was a great struggle between Erdal İnönü and Deniz Baykal, with the dream of coming first in the first election and the leader becoming the prime minister.

The 1995 elections were held under the name of CHP - which was reopened in 1992 - and under the chairmanship of Deniz Baykal. Baykal's CHP, with its rate of 10.7%, fell behind Ecevit's party (DSP, 14.6%), which consisted only of its own charisma. In 1999, it fell below the 10% threshold and lost its representation in the Turkish Grand National Assembly for the first time in its 75-year history.

In this respect, March 31, 2024 is an important threshold point for the CHP - with its success similar to 50 years ago. However, in order to walk from this threshold to a hopeful future, it is necessary to know well and reflect on what has happened in the last half century.

As can be seen from previous election results, and especially the examples of 1977 and 1989, not every good election result is a guarantee of success in the future. While successful election results can be the harbinger of real success in the future if the process is managed well, they can also be the ground for unexpected major destruction and new dangers.

The events of recent history are sufficiently exemplary in this regard. The point is to know how to learn from the past while moving forward, to protect the truths of the past and to avoid its mistakes.

* For those interested in this period; From Memorandum to Coup, Chronology of Turkish Politics 1971-1982, Literatür Yayınları, Ertuğrul Günay-Altan Tuna.