[8-9 Şubat 2025] Adolf Hitler’e (ve Roehm, Goering, Goebbels, Himmler gibi yardakçılarına) 1920’ler ve 30’larda inananlar vardı. Huşû içinde dinliyorlardı. O konuşmalar bugün The Nazi Germany Sourcebook (2002) gibi birincil kaynak derlemelerinde veya The Routledge Companion to Fascism and the Far Right (2003) gibi karşılaştırmalı çalışmalarda yer alıyor (1). Hayretle inceliyoruz, insanlık nelerden geçmiş diye. Okuduğumuzda dehşet ve tiksinti uyandırıyor. Orta ve uzun vâdede aynı son Trump’ı da bekliyor (kadere inanmadığım için kader demiyorum buna). Çok uzak olmayan bir gelecekte, belki yirmi – yirmibeş yıl sonra, “The American Fascism Sourcebook”lar yayınlanacak. Donald Trump ve hempalarının (J.D. Vance’lerin, Elon Musk’ların, Marco Rubio’ların, Russell Vought’ların) yazıları, mesajları, konuşmaları, oralarda yer alacak. Derslerde hayretle incelenecek, didik didik edilecek. Okuyanda dehşet ve tiksinti uyandıracak. 

Bir şey daha olacak. Emperyalizm teorileri açısından Trump dönemi, bir anlamda geçmişe dönüş olarak hatırlanacak. 

1875-1914 arasının Yeni Emperyalizm’inden veya Hobsbawm’ın ünlü dörtlemesindeki üçüncü cildin başlığıyla İmparatorluk Çağı’ndan söz ediyorum (2). Tarihsel arkaplanı hatırlayalım. Avrupa-merkezli deniz imparatorluklarının 1500 dolayında başgösteren ilk dalgası, mevcut teknolojiyle (3) ele geçirilebilecek yerleri 16. ve 17. yüzyıllarda ele geçirdikten sonra, 18. yüzyıl ortalarında duralamıştı; varolanı korumakla yetiniyordu. Derken Sanayi Devrimi, hemen değil ama adım adım, yeni bir “imparatorluk avadanlığı”nı beraberinde getirdi (4). Buhar ve çelik, ağır zırhlılar (jenerikleşen deyimiyle drednotlar) ve asker nakliye gemileri,  uzun menzilli toplar ve konik patlayıcı mermiler, kuyruktan dolma, seri ateşli piyade tüfekleri ve makinalı tüfekler, çıkarma noktalarından (sonra limanlardan) iç bölgelere döşenen şoseler, demiryolları ve telgraf hatları, nihayet modern tıbbın ve eczacılığın ürettiği, tropikal hastalıkları çok korkulmaktan çıkaran (sıtmaya karşı kinin gibi) yeni ilâçlar. Kabaca böyle bir paketti bu. Kıyı şeritlerinden kıtaların karanlık derinliklerine nüfuz etmeyi mümkün kıldı. 1871’de Alman ve İtalyan ulus-devletlerinin kurulmasının hemen ardından, yeni bir emperyalizm dalgası bu zeminde yükseldi. Zamanın Büyük Devletleri, özellikle Afrika’yı, ayrıca Güneydoğu Asya ve Okyanusya’yı kapışma yarışına girdi. Orta Doğu’da Osmanlı egemenliğinin göreli direnci kolay kırılamadı. “Şark Meselesi”ne dönüştü ve 1918 sonrasına uzandı. Ama bir bütün olarak yeryüzünün paylaşılması 1900 dolaylarında tamamlandı. İngiliz, Fransız, Alman, İtalyan, İspanyol, Portekiz, Belçika ve Hollanda sömürge imparatorlukları çok geniş alanları kapladı. ABD (kuzey Amerika boyunca) doğudan batıya, Rusya (Asya boyunca) batıdan doğuya uzandı. Batı dışında, Batılılarca mülk edinilmemiş “boş” toprak kalmadı.

Zamanında Yeni Emperyalizm diye dikkat çeken olayın kendisi buydu ve (gene hatırlayalım) bazı büyük soruları da beraberinde getirdi. İyi miydi kötü müydü (ya da kimin için)? Asıl, neden oluyordu? Tesadüf müydü, zorunlu ve kaçınılmaz mıydı? Dahası, nereye gidiyordu? Avrupa sürekli savaşa alışkındı. Ama 1871’den itibaren, uzun bir barış dönemi açılmış gibiydi. On yıl, yirmi yıl, otuz yıl… 1900’lü ve 1910’lu yıllara gelindiğinde, Osmanlıyı saymazsak (5), kırk küsur yıldır yeni Avrupa-içi savaşlar yoktu ortada. Şaşırtıcı bir durumdu; acaba Büyük Devletler arasında konsensüs yoluyla (birbirlerinin sömürgelerine dokunmadıkları) ebedî bir barış mı hakim olacak, yoksa yeni yeni savaşlar mı çıkacaktı?

Bu konular hem genel kamuoyunda, hem de sosyalist harekette tartışılıyor; farklı görüş ve yorumlar ortaya çıkıyordu. 1889’da kurulan İkinci Enternasyonal’in sol kanadında yer alan Lenin’in cevapları kesin ve keskindi. Bir, metropol ülkelerin burjuvazisi için (getirdiği süper-kârlar açısından) elbette iyi, ama sömürgeleştirilen toplumların uğradığı zulüm ve sömürü itibariyle çok kötü bir şeydi. İki, asla vazgeçilebilir bir politika opsiyonu değil, ekonominin zorunlu kıldığı bir kaçınılmazlıktı. Kapitalizm artık iç pazarda serbest rekabet demek değildi. Doğrudan doğruya serbest rekabetin iç dinamikleri (büyük sermayenin küçük sermayeden daha hızlı büyümesi ve büyük sermayenin küçük sermayeyi yutması), tekelci kapitalizme geçişi doğurmuştu. Bu dev tröst ve karteller ise artık iç pazara sığmıyor; dış pazarlar, ucuz hammadde kaynakları ve (en önemlisi) yabancı yatırım alanları önem kazanıyor; mal ihracından çok sermaye ihracı öne çıkıyordu. Fakat dış yatırımlar, gerek yerel güçlere, gerek diğer emperyalistlere karşı ancak “tam tekel” demek olan sömürgelik koşullarında güvencede olabilirdi. Örneğin Alman Doğu Afrikası’nın yöneticileri İngiltere’nin Kenya sömürgesindeki tesislere göz dikecek olsa, bunun için Darüsselâm’ın Nairobi’yle değil, Berlin’in Londra’yla savaşmayı göze alması gerekirdi. Bu da mutlak değil ama önemli bir caydırıcılık demekti. Sonuçta, emperyalizm ve sömürgecilik, (tekelci) kapitalizme içkindi. Buradan geri dönüş olamaz, kapitalizm bundan sonra sömürgesiz yapamazdı. Ve üç, yeryüzünün mevcut (eşitsiz) paylaşımı, son tahlilde yalnız savaşla – küçük ve yerel savaşlarla değil, genel ve çok büyük bir savaşla değiştirilebilirdi. Ya devrim kapitalizmi yıkıp savaşı önleyecek, ya da savaş devrimi getirecekti (6).

En çok, sonuncu noktada haklı çıktı: Yeni Emperyalizm ebedî barışa değil benzersiz bir savaşa yol açtı ve savaş da gerçekten devrimi doğurdu; Bolşevikler iktidara geldi ve Leninizm gerek Sovyetlerin, gerekse Uluslararası Komünist Hareketin resmî ideolojisi haline geldi. Dolayısıyla Lenin’in emperyalizm teorisi de tartışılmazlık kazandı. Oysa eksikli ve kusurluydu. Aşırı deterministti. Ekonomi ile politika arasında çok dar bir bağ kuruyor, hattâ ikisini özdeşleştiriyor; öncelikle siyasî ve askerî bir olay olarak emperyalizmi mutasavver ekonomik nedenselliğine indirgiyor, dolayısıyla kapitalizm ve tekelci kapitalizm dışında düşünülmesini imkânsızlaştırıyordu. Birinci Dünya Savaşı ve 1917’den bu yana geçen yüz küsur yıl içinde bu zaaflar giderek belirginleşti. Dünya devrimi gerçekleşmedi. Kapitalizmin nihaî çürüyüşü içinde olmadığı, hayatiyetini koruduğu ve sömürgesiz de yaşayabildiği ortaya çıktı. Neo-kolonyalizm yakıştırması bunun dolaylı itirafının ötesine geçemedi. Üzerine Soğuk Savaş geldi ve her iki taraf açısından ideoloji tâyin edici oldu. ABD’nin Vietnam Savaşı’nı da, Latin Amerika’daki CIA destekli darbeleri de, Sovyetlerin 1956 Macaristan, 1968 Çekoslovakya ve 1979-1989 Afganistan işgallerini de ekonomi değil ideoloji belirledi. Üstelik, emperyalistlik çoğaldıkça, Sovyet ve Çin örneklerinde kapitalist olmayan (hiçbir şekilde kapitalizme bağlanamayacak) emperyalizm vakaları da belirginlik kazandı. 1991’de Sovyetlerin çökmesiyle birlikte iki kutuplu dünyanın katılıkları ve sınırlayıcı duvarları kalmadı. Bu yeni düzen, daha doğrusu düzensizlik ortamında çeşitli fırsatçılıklar da türedi. Faraza Orta Doğu ölçeğinde, bir yanda İsrail, diğer yanda Irak (Saddam Hüseyin) ve Suriye (Hafız Esad), öyle “küçük ülke” istilâ ve işgalcilikleri sergiledi ki, bunları da “kapitalizmin en yüksek aşaması”yla açıklamak imkânsız (İsrail bunlara resmî ve alenî ilhakçılığı da, Gazze’de soykırımcılığı da katarak yoluna devam ediyor).   

Diyeceğim, her çağın, hattâ her alt-dönemin kendi emperyalizmi ve emperyalizmleri var. Ekonomi, evet, önemli, ama bir yere kadar. Belirli bir ekonomik ve teknolojik gelişme düzeyi tabii şart, ister büyükler ister orta boydakiler arasındaki birinci ve ikinci kademe emperyalizm yarışlarına girebilmek için. Bunu, belki satranç tahtasını yerleştirip üzerine taşları dizmeye benzetebiliriz. Ama bir kere ilk hamleler yapıldığında, artık her şey oyunun kendi stratejik ve taktik icaplarına göre ilerliyor. Reel dünyada, ekonominin değil politika kertesinin kendi stratejik ve taktik icaplarına göre ilerliyor. Ekonominin üzerine, ekonomi dışı eklentiler biniyor. Çok çeşitli dinamikler, çok karmaşık yumaklar oluşturuyor.

Ne ki şimdi Donald Trump, 1875-1914 arasının çıplak ve ilkel, kaba ve hoyrat ekonomizmine rücu etmiş gibi. Amerikan büyük burjuvazisinin açık ve örtük, bastırılmış ve bastırılmamış bütün taleplerini bire bir taşıyor ve yansıtıyor. Kapitalizmin ve emperyalizmin etrafına zamanla sarılmış denge ve denetleme unsurlarından, bütün o siyasî eklentilerden, karmaşıklık ve çapraşıklıktan bir çırpıda kurtulmak istiyor. Ne içerde ne dışarıda kural tanımıyor — kâh cahilliğinden, kâh umursamadığından. Cecil Rhodes gibi davranmak istiyor, bir zamanlar kendi ismiyle anılan Rodezya’nın (şimdiki Zimbabve ve Zambiya’nın) açgözlü fatihi. Grönland’ı gerçekten istiyor, mineral zenginlikleri nedeniyle. Kanada’yı da gerçekten ABD’nin 51. eyaleti yapmak istiyor, gene mineral ve diğer doğal zenginlikleri nedeniyle. Açıkça ve hiç utanmadan söylüyor da bunları. Emlâkçı ya; Gazze’ye bile, sanırım sırf değerli bir gayrimenkul gözüyle, kaç golf sahası, turistik otel ve lüks “beach” yaparım diye bakıyor. “Soğuk iş adamı” deniyordu; işte böyle tezahür ediyor soğuk iş adamlığı. 

Bizi bir parça da olsa baz fenomene, Leninist teorinin (bütün defolarıyla birlikte) içinden çıktığı ortama geri götürüyor. Daha birkaç yazıyla anlatmaya çalışacağım.

————————————

NOTLAR

(1) Roderick Stackelberg ve Sally A. Winkle (der), The Nazi Germany Sourcebook. An Anthology of Texts (Routledge, 2002); Peter Davies ve Derek Lynch, The Routledge Companion to Fascism and the Far Right (Routledge, 2003).

(2) E. J. (Eric) Hobsbawm, The Age of Revolution 1789-1848 (1962); The Age of Capital 1848-1875 (1975); The Age of Empire 1875-1914 (1987); orijinal başlığıyla Age of Extremes: The Short Twentieth Century 1914-1991 (1994), sonraki basımlarında The Age of Extremes 1914-1991.

(3) Gerek yapı gerek hacim ve taşıma kapasitesi bakımından oyanus-aşırı sefer kapasitesine sahip, yüksek bordalı ahşap yelkenliler; yuvarlak gülle atabilen ağızdan dolma ağır toplar; ağızdan dolma çakmaklı-fitilli arkebüzler ve tüfekler; çelik zırhlar ve çelik kesici-delici silâhlar; coğrafya bilgisi ve yerel-küresel haritalar; matematik ve astronomi bilgisi ve ölçüm âletleri; yeryüzünün diğer kavimleri ve kültürleri hakkında yazılı bilgi birikimi. Sonuncusu, elyazmaları ve sonra matbaa sayesinde nesilden nesile aktarılıp, faraza İspanyolların İnka ve Azteklerin olası davranışlarını öngörmesini mümkün kılıyordu.

(4) Bu “imparatorluk avadanlığı” veya “imparatorluk araç gereci” kavramı ve içeriğinin tasviri  için, bkz Daniel R. Headrick, The Tools of Empire: Technology and European imperialism in the nineteenth century (Oxford University Press, 1981).

(5) 1877-78 Osmanlı Rus Savaşı (Doksanüç Harbi); 1896-1900 Girit İsyanı ve çalkantıları; 1911 İtalya’nın Trablus’u işgali; 1912-13 Balkan Savaşları.

(6) Bu toplu özet için bkz. V. I. Lenin, Imperialism, the Highest Stage of Capitalism (yazılması Ocak-Haziran 1916; broşür biçiminde yayınlanması, 1917 ortası, Petrograd; edisyon kritik, Lenin, Selected Works [Progress Publishers, 1963, Moskova], Cilt 1, 667-766).

[February 8-9, 2025] There were those who believed in Adolf Hitler (and his minions like Roehm, Goering, Goebbels, Himmler) in the 1920s and 1930s. They listened in awe. Those speeches are now included in primary source collections such as The Nazi Germany Sourcebook (2002) or in comparative studies such as The Routledge Companion to Fascism and the Far Right (2003) (1). We examine with amazement what humanity has been through. When we read them, it evokes horror and disgust. In the medium and long term, the same end awaits Trump (I do not call it fate because I do not believe in fate). In the not too distant future, perhaps twenty to twenty-five years from now, “The American Fascism Sourcebooks” will be published. The writings, messages, and speeches of Donald Trump and his cronies (the JD Vances, Elon Musks, Marco Rubios, Russell Voughts) will be there. It will be studied with amazement and dissected in classes. It will arouse horror and disgust in those who read it.

Something else will happen. In terms of imperialism theories, the Trump era will be remembered as a return to the past.

I am talking about the New Imperialism of 1875-1914, or the Age of Empire, as the third volume of Hobsbawm’s famous tetralogy is called (2). Let us recall the historical background. The first wave of European-centered maritime empires, which emerged around 1500, seized what could be conquered with existing technology (3) in the 16th and 17th centuries, then stagnated in the mid-18th century, contenting themselves with preserving what was there. Then the Industrial Revolution brought with it, not immediately but gradually, a new “toolkit of empire” (4). Steam and steel, heavy armored vehicles (dreadnoughts, as they became known) and troop transport ships, long-range artillery and conical explosive shells, breech-loading, rapid-fire infantry rifles and machine guns, highways laid from landing points (and later from ports) to the interior, railways and telegraph lines, and finally new drugs produced by modern medicine and pharmacy that made tropical diseases less fearsome (such as quinine for malaria). This was roughly the package. It made it possible to penetrate from the coastlines to the dark depths of the continents. Immediately after the establishment of the German and Italian nation-states in 1871, a new wave of imperialism rose on this ground. The Great Powers of the time competed to take over Africa in particular, as well as Southeast Asia and Oceania. The relative resistance of Ottoman rule in the Middle East could not be easily broken. It turned into the “Eastern Question” and lasted until after 1918. But the division of the earth as a whole was completed by about 1900. The colonial empires of Britain, France, Germany, Italy, Spain, Portugal, Belgium, and the Netherlands covered vast areas. The United States stretched from east to west (across North America), and Russia from west to east (across Asia). Outside the West, there was no "empty" land that had not been appropriated by Westerners.

This was the event that attracted attention as the New Imperialism at the time, and (let us remember again) it brought with it some big questions. Was it good or bad (or for whom)? Why was it happening? Was it coincidental, was it necessary and inevitable? Moreover, where was it going? Europe was used to constant war. But from 1871 onwards, a long period of peace seemed to have begun. Ten years, twenty years, thirty years… By the 1900s and 1910s, excluding the Ottoman Empire (5), there had been no new intra-European wars for over forty years. It was a surprising situation; would an eternal peace prevail between the Great Powers through consensus (in which they would not touch each other's colonies) or would new wars break out?

These issues were being discussed both in the general public and in the socialist movement; different views and interpretations were emerging. Lenin, who was on the left wing of the Second International founded in 1889, had definite and sharp answers. First, it was certainly good for the bourgeoisie of the metropolitan countries (in terms of the super-profits it brought), but it was a very bad thing in terms of the oppression and exploitation suffered by the colonized societies. Second, it was never an indispensable policy option, but an inevitability imposed by the economy. Capitalism no longer meant free competition in the domestic market. The internal dynamics of free competition (big capital growing faster than small capital and big capital swallowing up small capital) had directly led to the transition to monopoly capitalism. These giant trusts and cartels could no longer fit into the domestic market; foreign markets, cheap raw material sources and (most importantly) foreign investment areas were gaining importance; capital export was coming to the fore rather than export of goods. However, foreign investments could only be secure against both local powers and other imperialists under colonial conditions, which meant “complete monopoly”. For example, if the rulers of German East Africa were to set their sights on facilities in the British colony of Kenya, Dar es Salaam would have to risk fighting not with Nairobi, but with London. This meant a significant deterrent, though not absolute. After all, imperialism and colonialism were inherent in (monopoly) capitalism. There could be no turning back from here; capitalism could no longer do without colonies. And three, the current (unequal) distribution of the earth could only be changed by war – not by small and local wars, but by a general and very large war. Either the revolution would destroy capitalism and prevent war, or the war would bring revolution (6).

He was right most of all on the last point: New Imperialism did not lead to eternal peace but to an unprecedented war, and the war did indeed give birth to revolution; the Bolsheviks came to power and Leninism became the official ideology of both the Soviets and the International Communist Movement. Therefore, Lenin's theory of imperialism also became indisputable. However, it was incomplete and flawed. It was extremely deterministic. It established a very narrow connection between economy and politics, and even identified the two; it reduced imperialism, primarily as a political and military event, to its imaginary economic causality, thus making it impossible to think of it outside of capitalism and monopoly capitalism. These weaknesses have become increasingly apparent in the hundred years since World War I and 1917. The world revolution did not occur. It became clear that capitalism was not in its final decay, that it preserved its vitality and could live without colonies. The epithet of neo-colonialism could not go beyond an indirect admission of this. Then came the Cold War, and ideology became decisive for both sides. The US Vietnam War, the CIA-backed coups in Latin America, the Soviet invasions of Hungary in 1956, Czechoslovakia in 1968, and Afghanistan in 1979-1989 were all determined by ideology, not economy. Moreover, as imperialism increased, cases of non-capitalist imperialism (which could in no way be connected to capitalism) became apparent in the Soviet and Chinese examples. With the collapse of the Soviets in 1991, the rigidities and restrictive walls of the bipolar world disappeared. In this new order, or rather disorder, various opportunisms also emerged. Let's say in the Middle East, Israel on the one hand, Iraq (Saddam Hussein) and Syria (Hafez al-Assad) on the other, have displayed such "small country" invasions and occupations that it is impossible to explain them with "the highest stage of capitalism" (Israel continues on its path by adding official and overt annexationism and genocide in Gaza to these).

What I mean is that every era, even every sub-era, has its own imperialism and imperialisms. Yes, the economy is important, but only to a certain extent. A certain level of economic and technological development is a natural condition for entering the first and second stage imperialism competitions, whether between the big ones or the medium-sized ones. We can perhaps compare this to placing the chessboard and arranging the pieces on it. But once the first moves are made, everything progresses according to the strategic and tactical requirements of the game itself. In the real world, it progresses according to the strategic and tactical requirements of the political stage, not the economy. Non-economic supplements are superimposed on the economy. A wide variety of dynamics create very complex skeins.

However, now Donald Trump seems to have returned to the naked and primitive, crude and rude economism of the period between 1875 and 1914. He carries and reflects exactly all the overt and covert, suppressed and unsuppressed demands of the American big bourgeoisie. He wants to get rid of the elements of checks and balances, all those political add-ons, complexity and intricacy that have been wrapped around capitalism and imperialism over time. He recognizes no rules, neither at home nor abroad — sometimes because of his ignorance, sometimes because he doesn’t care. He wants to act like Cecil Rhodes, the greedy conqueror of Rhodesia (now Zimbabwe and Zambia), which was once named after him. He really wants Greenland, because of its mineral riches. He really wants to make Canada the 51st state of the USA, again because of its mineral and other natural riches. And he says all this openly and without any shame. You know, the real estate agent; I think he even looks at Gaza as a valuable real estate, to see how many golf courses, tourist hotels and luxury "beaches" he can build. He was called a "cold businessman"; this is how cold businessmanhood manifests itself.

It takes us back, even if only a little, to the basic phenomenon, the environment from which Leninist theory (with all its flaws) emerged. I will try to explain it in a few more articles.

————————————

NOTES

(1) Roderick Stackelberg ve Sally A. Winkle (der), The Nazi Germany Sourcebook. An Anthology of Texts (Routledge, 2002); Peter Davies ve Derek Lynch, The Routledge Companion to Fascism and the Far Right (Routledge, 2003).

(2) E. J. (Eric) Hobsbawm, The Age of Revolution 1789-1848 (1962); The Age of Capital 1848-1875 (1975); The Age of Empire 1875-1914 (1987); orijinal başlığıyla Age of Extremes: The Short Twentieth Century 1914-1991 (1994), sonraki basımlarında The Age of Extremes 1914-1991.

(3) High-sided wooden sailing ships capable of oversea voyages in terms of both structure, volume and carrying capacity; muzzle-loading heavy cannons capable of firing round cannonballs; muzzle-loading flintlock-fired arquebuses and rifles; steel armor and steel cutting-piercing weapons; geographic knowledge and local and global maps; mathematical and astronomical knowledge and measuring instruments; written knowledge of other peoples and cultures of the world. The latter, passed down from generation to generation through manuscripts and later printing, made it possible for the Spanish to predict the probable behavior of the Incas and Aztecs.

(4) For a description of the concept and content of this “imperial equipment” or “imperial paraphernalia,” see Daniel R. Headrick, The Tools of Empire: Technology and European imperialism in the nineteenth century (Oxford University Press, 1981).

(5) The Ottoman-Russian War of 1877-78 (the Ninety-Three War); the Cretan Revolt and upheavals of 1896-1900; the Italian occupation of Tripoli in 1911; the Balkan Wars of 1912-13.

(6) For this summary, see VI Lenin, Imperialism, the Highest Stage of Capitalism (written January–June 1916; published in pamphlet form, mid-1917, Petrograd; critical edition, Lenin, Selected Works [Progress Publishers, 1963, Moscow], Vol. 1, 667–766).