2025 – 2027 yıllarını kapsayan Orta Vadeli Programa (OVP) göre 2027 yılında Türkiye’nin cari fiyatlarla GSYH’si 1.774 milyar dolara, yıl ortası nüfusu 86.856 bine ve cari fiyatlarla kişi başına geliri de 20.420 dolara ulaşacak. Kişi başına gelirimizin 20 bin doların üzerine çıkması demek orta gelir tuzağından çıkmamız anlamına gelecek. Yeni yayınlanan OVP’ye göre böyle bir hayalimiz olduğu anlaşılıyor. Çevremize baktığımızda bu hayalimizi haklı kılacak bir yaşam sürenlerin sayısına göre böyle bir yaşamın yanından bile geçemeyecek olanların kat kat fazla sayıda olduğunu görebiliyoruz. TÜİK tarafından yapılan gelir dağılımı araştırmaları da nüfusun yüzde otuzunun iyi durumda olduğunu, yüzde yetmişinin ise bu durumdan oldukça uzak yaşadığını ortaya koyuyor. Dolayısıyla ortalama geliri gösteren kişi başına gelir, aslında anlamlı bir ölçü değil. Biz de bu ölçümler doğru mu diye sorarak işin en başından yola çıkalım.

Bir ülkede bir dönemde gerçekleştirilen fiziksel mal üretimiyle hizmet üretiminin piyasada geçerli fiyatlar cinsinden toplamı bize cari fiyatlarla GSYH’yi (GSYH CF) verir. Bu hesaplama, doğal olarak ülkenin ulusal parasıyla yapılır. Yani Türkiye’de GSYH CF Türk Lirasıyla hesaplanır.

Bu hesaplarda üzerinde durulması gereken iki konu vardır: (1) GSYH’nin dolara çevrilmesinde kullanılan yıllık ortalama dolar kuru piyasada serbestçe oluşuyor mu yoksa müdahale altında mı? (2) Nüfus doğru hesaplanıyor mu?

Öncelikle GSYH’nin dolara çevrilmesi meselesini ele alalım.

Yalnızca peynir, ekmek ve su üretilen bir ekonomi düşünün. Bu ekonomide bir yılda 500.000 kilo peynir, 20.000.000 adet ekmek ve 30.000.000 şişe su üretiliyor ve peynirin kilosu 300 lira, ekmeğin adedi 15 lira, suyun şişesi 5 lira olsun. Bu durumda bu ekonomide GSYH CF şöyle hesaplanır.

GSYH CF = (500.000 x 300) + (20.000.000 x 15) + (30.000.000 x 5) = 600.000.000 lira.

Yine varsayalım ki bu ekonomide söz konusu yılın ortalama dolar kuru 1 dolar = 5 lira olsun. Bu durumda dolar cinsinden GSYH CF

GSYH CF USD = 600.000.000 / 5 = 120.000.000 dolar olacaktır.

Diyelim ki bu farazi ülkede enflasyon olmadığı halde Merkez Bankası faizi yüzde 5 olarak belirlemiş ve bankalar da mevduata bu faizi uygulamış olsunlar. Bu durumda bu ülkeye, faiz kazanmak amacıyla dışarıdan döviz girişi olur (carry trade.) Çünkü kur eğer oynamıyorsa ve verilen faiz döviz faizine dönüşür. Yani ülkeye dolar getirip TL’ye dönerek mevduat yapanlar yüzde 5 faizi aldıklarında tekrar dolara dönerse bu yüzde 5 faiz dolar faizi haline gelmiş olur. Bu şekilde dolar girişi artarsa ülkede dolar bollaşacağı için kur düşer. Diyelim ki dolar/TL kuru bu gelişme sonu 4 TL’ye düşmüş olsun. Bu durumda aynı yılın GSYH’si şöyle hesaplanır:

GSYH CF USD = 600.000.000 / 4 = 150.000.000 dolar.

Üretimle ilgili herhangi bir değişiklik olmadığı halde sadece kurdaki düşüş nedeniyle GSYH yüzde 25 yükselmiş görünmektedir.

Demek ki, faizi yükseltip kuru sabitlemek mümkün olduğunda GSYH dolar cinsinden çok daha yüksek görünebiliyor. Kuru sabitlemek hatta düşürmek iki şekilde mümkün olur: (1) Merkez Bankasının rezervlerini kullanarak piyasaya döviz satmasıyla. (2) Yukarıda değindiğimiz gibi carry trade ve kasalarda saklanan dövizlerin bankalara gelip TL mevduat haline gelmesiyle, Bizde önce ilki sonra da ikincisi yapıldı ve yapılmaya devam ediyor.

Şimdi de nüfus meselesini inceleyelim.

Nüfus meselesi GSYH’den kişi başına gelire geçişte öne çıkar. Hesaplama şu formülle yapılır:

Kişi Başına Gelir CF USD = GSYH CF USD / Yıl ortası Nüfusu

GSYH CF bir yılı kapsadığı için dolara çevrilirken o yılın yıllık ortalama kuru esas alınır. Aynı şekilde kişi başına gelire geçilirken de o yılın yıl ortası nüfusu esas alınır.

Yukarıdaki farazi ekonomi örneğine dönelim ve diyelim ki bu ekonominin yıl ortası nüfusu 10.000 kişi olsun ve dolar kuru da müdaheleyle ve diğer yöntemlerle 4 TL’ye düşürülmüş olsun.

Kişi Başına Gelir CF USD = 150.000.000 / 10.000 = 15.000 dolar

Böylece üretimde artış olmadığı halde cari fiyatlarla dolar cinsinden kişi başına gelir yüzde 25 artmış görünür.

Şimdi bu hesaplamada eğer yıl ortası nüfus 10.000 yerine 9.500 alınırsa durum ne olur? (kurun 4 TL’ye düşürülmüş olduğu varsayımıyla):

Kişi Başına Gelir USD = 150.000.000 / 9.500 = 15.789 dolar

Böylece bir yandan dolar kurunun baskılanması bir yandan da yıl ortası nüfusunun düşük gösterilmesi sonucu kişi başına gelir birden yüzde 32’ye yakın yüksek gösterilmiş olur. Türkiye’nin nüfus artış hızındaki gelişme dikkat çekicidir (tabloda kullanılan veriler için kaynak: TÜİK, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2023-49684 )

Nüfus artış hızımız, ilginç bir biçimde, son yıllarda hızlı bir düşüş sergiliyor. Nüfus meselesinde bir de sığınmacılar var. Onların ürettikleri mal ve hizmetler GSYH hesaplarına katıldığı halde kendileri nüfusa dâhil edilmiyor ve kişi başına gelire geçilirken esas alınan nüfus onların yer almadığı bir nüfus oluyor. Kural olarak burada bir sorun yok, çünkü uluslararası GSYH hesaplamalarında da aynı yöntem kullanılıyor. Tabii uluslararası hesaplamalarda sığınmacı denildiğinde öngörülen oran nüfusun yüzde birini ikisini geçmiyor. Eğer bu, bizdeki yüzde 10 gibi bir orandaysa işler biraz farklılaşıyor. Sığınmacılar toplam nüfusun yüzde biriyse kişi başına gelir sığınmacılar nüfusua katılsa da katılmasa da fazla değişmez ama eğer oran yüzde onsa çok şey değişir. Sonuçta toplam geliri, sayıları toplam nüfusun yüzde onunu bulan sığınmacılarla paylaşmak zorunda olduğumuz için kişi başına gelirimiz gerçekte, göründüğünden daha düşük demektir.

GSYH hesapları ve kişi başına gelirin hesaplanmasında bütün dünyada çok ciddi sorunlar olduğu bir gerçek. Verilerin iyi derlenemediği ve denetlenemediği, piyasanın tam olarak serbest olmadığı, sığınmacı sayısının toplam nüfusun önemli bir oranına yükseldiği, dolarizasyona açık ama kurun denetim altında tutulmaya çalışıldığı bir ekonomide GSYH hesapları çok daha ciddi sorunlar taşır ve o nedenle illüzyona çok açıktır.

Piyasa ekonomisi sisteminde eğer sermaye hareketleri serbestse (yani insanların döviz alması, parasını yurtdışı varlıklara yatırması ve yabancıların parasını buraya getirmesi serbestse) hem faizi hem kuru denetlemek mümkün olmaz. Buna imkânsız üçlü deniyor. Bizde bu imkânsız üçlü imkânlı üçlü gibi işliyor. Yani görünüşe göre hem sermaye hareketleri serbest hem de Merkez Bankası faizi ve kuru kontrol ediyor. Görünüşe göre dedim çünkü bizde anladığımız anlamda bir serbestlik yok. Ne sermaya hareketleri tam anlamıyla serbest ne faiz serbest ne de kur serbest. Hepsi derece derece ve zaman zaman kontrol atında bulunuyor. Bu kadar kontrolde bir süre sonra sorunlar çıkmaya başlaması doğaldır. Bir zaman sonra ilk olarak kur elden gider sonra faiz. Sonra gerçek nüfus çıkar ortaya ve birden 20 bin dolarlık illüzyon yarı yarıya düşüverir. 

Ek: GSYH ve Kişi Başına Gelirin Kuru Baskılamaya ve Nüfus Sayımına Farklı Yaklaşıma Göre Hesaplanmasının Açık Gösterimi

According to the Medium Term Program (MTP) covering the years 2025-2027, Turkey's GDP at current prices will reach 1.774 billion dollars in 2027, its mid-year population will reach 86,856 thousand and its per capita income at current prices will reach 20,420 dollars. Increasing our per capita income above 20 thousand dollars will mean that we will get out of the middle-income trap. According to the newly published MTP, it is understood that we have such a dream. When we look around us, we can see that the number of those who live a life that will justify this dream is many times greater than the number of those who cannot even come close to such a life. Income distribution studies conducted by TÜİK also reveal that thirty percent of the population is in good condition, while seventy percent live far from this situation. Therefore, per capita income, which indicates average income, is not actually a meaningful measure. Let's start from the beginning by asking whether these measurements are correct.

The total of physical goods production and service production in a country in a period in terms of the prices valid in the market gives us the GDP at current prices (GDP CF). This calculation is naturally made with the national currency of the country. In other words, in Turkey, GDP CF is calculated with Turkish Lira.

There are two issues to consider in these calculations: (1) Is the annual average dollar exchange rate used to convert GDP into dollars freely determined in the market or is it subject to intervention? (2) Is the population calculated correctly?

First, let's consider the issue of converting GDP into dollars.

Consider an economy that produces only cheese, bread and water. In this economy, 500,000 kilos of cheese, 20,000,000 loaves of bread and 30,000,000 bottles of water are produced in a year, and the price of a kilo of cheese is 300 lira, a loaf of bread is 15 lira and a bottle of water is 5 lira. In this case, the GDP CF in this economy is calculated as follows.

GDP CF = (500,000 x 300) + (20,000,000 x 15) + (30,000,000 x 5) = 600,000,000 lira.

Let's assume again that the average dollar exchange rate for the year in question in this economy is 1 dollar = 5 lira. In this case, GDP CF in dollar terms

GDP would be CF USD = 600,000,000 / 5 = 120,000,000 dollars.

Let's say that in this hypothetical country, even though there is no inflation, the Central Bank has set the interest rate as 5 percent and banks have applied this interest rate to deposits. In this case, there will be an inflow of foreign currency to this country in order to earn interest (carry trade.) Because if the exchange rate does not fluctuate and the interest given turns into foreign exchange interest. In other words, if those who bring dollars to the country and convert them into TL and make deposits receive 5 percent interest and then convert them back into dollars, this 5 percent interest becomes dollar interest. If the inflow of dollars increases in this way, the exchange rate will fall because there will be an abundance of dollars in the country. Let's say that the dollar/TL exchange rate has fallen to 4 TL as a result of this development. In this case, the GDP of the same year is calculated as follows:

GDP CF USD = 600,000,000 / 4 = 150,000,000 dollars.

Although there was no change in production, GDP appears to have increased by 25 percent due to the decrease in the exchange rate alone.

So, when it is possible to increase interest rates and fix the exchange rate, GDP can appear much higher in dollar terms. Fixing the exchange rate or even lowering it is possible in two ways: (1) By the Central Bank using its reserves to sell foreign exchange to the market. (2) As we mentioned above, by carrying trade and foreign exchange stored in safes coming to banks and becoming TL deposits. In our country, the first one was done and then the second one and continues to be done.

Now let us examine the population issue.

The population issue comes to the fore in the transition from GDP to per capita income. The calculation is made with the following formula:

Income per capita CF USD = GDP CF USD / Mid-year population

Since GDP CF covers one year, the annual average exchange rate of that year is used as the basis when converting to dollars. Similarly, when converting to per capita income, the mid-year population of that year is used as the basis.

Let's go back to the hypothetical economy example above and say that the mid-year population of this economy is 10,000 people and the dollar exchange rate is reduced to 4 TL through intervention and other methods.

Per Capita Income CF USD = 150,000,000 / 10,000 = 15,000 dollars

Thus, although there is no increase in production, per capita income in dollars at current prices appears to have increased by 25 percent.

Now, what happens if the mid-year population is taken as 9,500 instead of 10,000 in this calculation? (assuming the exchange rate is reduced to 4 TL):

Per Capita Income USD = 150,000,000 / 9,500 = 15,789 dollars

Thus, on the one hand, the dollar exchange rate is suppressed, and on the other hand, the mid-year population is shown low, and thus, the per capita income is suddenly shown high by almost 32 percent. The development in Turkey's population growth rate is remarkable (source for the data used in the table: TÜİK, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2023-49684 )

Interestingly, our population growth rate has been declining rapidly in recent years. There are also refugees in the population issue. Although the goods and services they produce are included in the GDP calculations, they are not included in the population, and when per capita income is calculated, the population taken as a basis is a population that does not include them. As a rule, there is no problem here, because the same method is used in international GDP calculations. Of course, when it comes to refugees in international calculations, the predicted rate does not exceed one or two percent of the population. If this is at a rate of 10 percent in our country, things are a little different. If refugees are one percent of the total population, the per capita income does not change much whether or not refugees are included in the population, but if the rate is ten percent, a lot changes. After all, since we have to share the total income with refugees, whose number is ten percent of the total population, our per capita income is actually lower than it seems.

It is a fact that there are very serious problems in the calculation of GDP and per capita income all over the world. In an economy where data cannot be compiled and controlled well, where the market is not completely free, where the number of refugees has increased to a significant proportion of the total population, where there is an openness to dollarization but an attempt is made to keep the exchange rate under control, GDP calculations have much more serious problems and are therefore very open to illusion.

In a market economy system, if capital movements are free (i.e. people are free to buy foreign currency, invest their money in foreign assets and foreigners are free to bring their money here), it is not possible to control both interest and exchange rate. This is called the impossible trinity. In our country, this impossible trinity works like the possible trinity. In other words, it seems that both capital movements are free and the Central Bank controls interest and exchange rate. I said apparently because we do not have freedom in the sense that we understand. Neither capital movements are completely free, nor interest is free, nor exchange rate is free. All of them are under control from time to time and in degrees. It is natural that problems start to arise after such a long period of control. After a while, first the exchange rate is lost, then the interest. Then the real population emerges and suddenly the illusion of 20 thousand dollars is halved. 

Appendix: Clear Illustration of Calculation of GDP and Per Capita Income Based on Different Approach to Dry Compression and Census