İlke yönünden değerlendirme

Bir metnin ekonomik ya da finansal program olabilmesi için bir takım hedeflerinin olması ve o hedeflere ulaşılabilmesi için o dönem içinde neler yapılacağının rakamlara, oranlara dayanarak açıklanması gerekir. Bu anlamda mesela bütçe tipik bir programdır. Yılsonunda varılacak bir gider ve gelir toplamı ve bir açık (ya da fazla) hedefi vardır. Giderlerin her bir harcamacı idareye paylaştırılmış ödenekleri, gelirlerin her bir vergi ya da diğer gelir kaleminden ne kadar geleceğinin dökümleri vardır. Açık verilecekse onun ne şekilde karşılanacağı en baştan bellidir. Ve her ay sonunda ne kadar gider yapıldığı, ne kadar gelir toplandığı ne kadar açık ya da fazla verildiği ortaya çıkar, yayınlanır. Eğer hedeften sapmalar ortaya çıkmışsa önlemler alınır. Türkiye’de son yıllarda yaşanan bütün bozulmalara karşın bütçe hala program anlamında tek metindir.

Açıklanan OVP böyle bir şey değil. Mesela yılsonu enflasyonu ya da büyümesi için bir hedef konuyor ama bu hedeflere nasıl, ne yapılarak, sapma olursa ne önlemler alınarak yürüneceğine dair hiçbir somut şey yok. “Gerekli tasarruf önlemleri alınarak” denilmesi bir önlem değildir. Tıpkı bütçede olduğu gibi hangi araçların her ay hangi dozda kullanılacağı açıklanmalıdır ki bir program olsun. “Enflasyonda hedefimiz yüzde 20’dir, bu hedefe ulaşmak için sıkı para ve maliye politikası önlemleri uygulayacağız” dediğiniz zaman bu bir program olmuyor. Yüzde 20 hedefine ulaşmak için mesela faizi, zorunlu karşılıkları, vergileri ilk üç ayda nasıl yöneteceğinizi, Kamu harcamalarında özellikle en üst düzey yönetim kademelerinde görülen israfı nasıl önleyeceğinizi, sonraki üç ayda ne yapacağınızı tek tek açıklarsanız o zaman program olur.

OVP’de reform olarak öngörülen yedi konu yer alıyor: (1) Makroekonomik ve finansal istikrarın kalıcı hale getirilmesi (ortada bir istikrar yok ki kalıcı hale getirilsin. Önce istikrarı sağlamak için ne yapılacak onları anlatmak gerekir.) (2) Kamu mali reformlarının hayata geçirilmesi (hangi kamu mali reformları? Mesela en üst düzey yöneticilerin harcama israfı mı azaltılacak?) (3) Ar-Ge ve yenilikçilik kapasitesinin genişletilmesi (yıllardır aynı hedef yazılır ama hiçbir adım atılmaz, bu söylem süsten öteye gitmez.) (4) Yeşil dijital ekonomiye geçişe yönelik teknolojik dönüşümün sağlanması (ne yapılacak da bu sağlanacak, hangi adımlar hangi zaman dilimlerinde atılacak hiçbiri belli değil.) (5) Beşeri sermayenin güçlendirilmesi ve işgücü piyasasının etkinleştirilmesi (bu eğitim sistemiyle beşeri sermaye güçlendirilemez.) (6) İş ve yatırım ortamının iyileştirilmesine devam edilmesi (bu ortamın iyileştirilmesi için enflasyonun düşürülmesi ve piyasalara karışılmaması gerekir, oysa piyasalara müdahale her geçen gün artıyor.) (7) Ekonomide kayıt dışılığın azaltılması (bunun yapılabilmesi için iki şey gerekli a. Hukukun üstünlüğünün sağlanması, b. servet beyanının geri getirilmesi. Bu ikisi de bu iktidarla imkân dışında görünüyor.)

Bir şeyleri hedeflemek program yapmanın ilk adımıdır ama o hedeflere nasıl, ne yaparak, neler uygulayarak, neleri önleyerek varacağınızı açıklamazsanız ve periyodik bir gelişim takvimi yapmazsanız bu yaptığınız program değil temenniler manzumesi olur. O nedenle de bu haliyle OVP’nin adındaki program ifadesi gerçeği yansıtmıyor. Bunun adının Orta Vadeli Temenniler olarak değiştirilmesi doğru olur. 

Tahminler yönünden değerlendirme

Aslında böyle bir programı tahminleri açısından değerlendirmek ne kadar doğru bir çaba bilmiyorum ama adet olmuş değerlendirelim.

2025 yılından ötesini değerlendirmek iyice anlamsız olacağı için 2024 ve 2025 yıllarına ilişkin tahminleri değerlendirelim.

2024 yılı büyümesi yüzde 3,5 olarak tahmin edilmiş. Ben bunun gerçekçi olmadığını düşünüyorum. İlk çeyrekte yüzde 5,3 büyüyen ekonomi ikici çeyrekte yüzde 2,5 büyüdü. Üçüncü çeyrekte talepteki düşüş daha hızlı, ayrıca sanayi üretimi, kapasite kullanımı da düşüyor. Dolayısıyla üçüncü çeyreğin büyümesinin sıfıra yakın hatta eksi çıkma olasılığı oldukça yüksek. Eğer hükümet, büyümedeki düşüşten korkarak enflasyonla mücadeleyi ikinci plana bırakıp ekonomiyi canlandırmaya dönmezse dördüncü çeyrek büyümesi eksi gelebilir. Bu durumda büyüme yüzde 1 – 1,5 arasında bir yerlerde kalır. Buna karşılık yüzde 41,5’luk enflasyon tahmini gerçekçi bir tahmin. Tabii bunun gerçekleşmesi için büyümedeki düşüşten tedirgin olarak genişleyici adımlar atılmaması gerekiyor.

2025 büyümesi yüzde 4 olarak tahmin edilmiş. Enflasyonun da 2025’de yüzde 17,5’e düşeceği tahmini var. Yani enflasyon 2024’deki yüzde 41,5’ten yüzde 17,5’e gerileyecek ama büyüme de yüzde 3,5’den (ki bunun çok iyimser bir oran olduğuna değinmiştim) yüzde 4’e yükselecek. Böyle bir mucizenin bir tek itici gücü olabilir: Yapısal reformları yaparak toplumun gelecek beklentisini olumlu hale getirmek. Yukarıda değindiğim reform adı altında toplanmış olan konuların hiçbirinin toplumun geleceğe ilişkin beklentilerini olumlu hale getirecek hukukun üstünlüğü, demokrasiye dönülmesi, eğitimde bilimin öne çıkarılması gibi gerçek yapısal reformlarla uzaktan yakından ilgisi yok. Bu durumda hem enflasyon hızla düşecek hem de büyüme yükselecek diye beklemek tamamen bir dilek ve temenni maddesi haline dönüşür.

2024 yılında beklenen kişi başına gelir 15.551 dolar olarak tahmin ediliyor. 2023 yılında kişi başına gelir 12.875 dolardı. GSYH yüzde 3,5 büyüyecek diye tahmin edilirken kişi başına gelir yüzde 21 büyüyor. Bu nasıl oluyor derseniz burada kur illüzyonu devreye giriyor. GSYH, bildiğiniz gibi Türk Lirasıyla ve cari fiyatlarla hesaplanıyor sonra yıllık ortalama kurla dolara çevriliyor. Dolar kuru ne kadar düşükse dolar cinsinden GSYH ve kişi başına gelir o kadar yüksek çıkıyor. 2025’de aynı mantıkla kişi başına gelir 17.028 dolara yükseliyor. Buna karşılık 2025’de enflasyonun düşeceği ve kurun da biraz daha yükseleceği tahmin edildiği için kişi başına gelir artışı 2024’deki gibi yüzde 21 değil yüzde 9 dolayında olacak şekilde yazılmış.

İşsizlik oranı 2024 yılı için yüzde 9,3, 2025 yılı için de yüzde 9,6 olarak tahmin ediliyor. 2024 yılında eldeki açıklanmış son veri olarak Haziran ayı itibarıyla yüzde 9,2 oranında bir işsizlik oranımız var. Bunun dışında Türkiye’nin asıl işsizlik oranını gösteren geniş işsizlik oranı da yüzde 29,2. Eğer 2024 yılını yüzde 9,3 ile bitirirsek bence bunu başarı olarak kabul etmek lazım. Ama sanırım son çeyrekte bu oran yüzde 9,5 dolayına tırmanacak.

Cari açığın 2024’de yüzde 1,7 dolayında olacağı tahmini gerçekçi. Tabii bu gerilemede altın ithalatına getirilen kısıtlama da etkili. 2025 yılında cari açığın büyümedeki artışa paralel olarak biraz artacağı ve yüzde 2 dolayına geleceği tahmin ediliyor. Cari açık tahminleri aslında programın en tutarlı kısmı diyebiliriz.

2024 yılı bütçe dengesi, başlangıç dengesine göre daha olumlu bir durumu yansıtıyor. Başlangıç bütçesinde 2.652 milyar lira bütçe açığı ve 1.398 milyar lira faiz dışı açık öngörülmüşken OVP’de bunlar sırasıyla 2.149 milyar 851 milyon lira olarak revize edilmiş bulunuyor. Deprem etkisiyle büyümüş olan bütçe açığının yıl içinde bir miktar denetim altına alınmış olması olumlu bir gelişme kuşkusuz. 2025 yılında bütçe açığının 2 trilyon liranın altına düşmesi ve 19 milyar lira faiz dışı fazla yaratılması öngörülüyor. Bu, 2025 yılında vergilerde ciddi artışlar olacağının ve ücretlerin sıkı bir denetim altında baskılanacağının da işareti gibi görünüyor. 

Genel Değerlendirme

OVP 2025 – 2027, tabloları ve ekleri de dâhil olarak 100 sayfalık bir metin. Metinde hedefler ortaya konulduktan sonra bu hedeflere varılması için yapılması gerekenler atılması gereken adımlar sıralanıyor. Ama bunları nasıl, ne zaman yapılacağı, kimin bunları denetleyeceği bunlar yerine getirilmezse ne olacağı gösterilmiyor. Ayrıca yapılacaklarla ilgili somut veriler de yok. Yani “şu adım atıldıktan sonra o alandaki durumun şöyle olması bekleniyor ve ardından sonraki adımın şu tarihte atılması gerekiyor” gibi bir öngörü, yönlendirme yer almıyor. Beğeniriz, beğenmeyiz birçok yönden eleştiririz ama mesela IMF programları her üç ayda bir en azından temel göstergelerde nereye gelinmesi gerektiğini öngörür. O nedenle IMF programını bir program olarak kabul edilir. Yukarıda değindiğimiz gibi bizim bütçe de (son yıllardaki bütün bozulmalara karşın) böyle bir programdır. Her ay nereye varıldığı, ne durumda olunduğu ortaya çıkar.

Özetle söylemek gerekirse OVP 2025 – 2027, önceki OVP’lerde olduğu gibi bir dilek ve temenniler metni olarak karşımızda duruyor.

Evaluation in terms of principle

In order for a text to be an economic or financial program, it must have some targets and it must explain what will be done in that period in order to achieve those targets based on figures and ratios. In this sense, for example, a budget is a typical program. There is a total of expenditures and revenues to be reached at the end of the year and a deficit (or surplus) target. There are allocations of expenditures to each spending authority, and breakdowns of how much revenue will come from each tax or other revenue item. If there is a deficit, it is clear from the very beginning how it will be met. And at the end of each month, it is revealed how much expenditure has been made, how much revenue has been collected, and how much deficit or surplus has been given, and it is published. If there are deviations from the target, precautions are taken. Despite all the deteriorations experienced in Turkey in recent years, the budget is still the only text in terms of program.

The announced OVP is not something like that. For example, a target is set for year-end inflation or growth, but there is nothing concrete about how, what to do, and what precautions to take if there are deviations. Saying “taking necessary savings measures” is not a measure. Just like in the budget, which tools will be used in what doses each month should be explained so that there is a program. When you say “Our inflation target is 20 percent, we will implement tight monetary and fiscal policy measures to reach this target,” it is not a program. If you explain one by one how you will manage interest, required reserves, and taxes in the first three months to reach the 20 percent target, how you will prevent waste in public spending, especially at the highest management levels, and what you will do in the next three months, then it becomes a program.

There are seven issues envisaged as reforms in the OVP: (1) Making macroeconomic and financial stability permanent (there is no stability, so what should be made permanent? First, it is necessary to explain what will be done to ensure stability.) (2) Implementing public finance reforms (which public finance reforms? For example, will the spending waste of the highest level managers be reduced?) (3) Expanding R&D and innovation capacity (the same goal has been written for years, but no steps have been taken, this discourse is nothing more than ornamentation.) (4) Ensuring technological transformation towards the transition to a green digital economy (it is not clear what will be done to ensure this, which steps will be taken in which time periods.) (5) Strengthening human capital and activating the labor market (human capital cannot be strengthened with this education system.) (6) Continuing to improve the business and investment environment (inflation must be reduced and markets must not be interfered with in order to improve this environment, however, intervention in markets is increasing day by day.) (7) Reducing informality in the economy (two things are necessary for this to be done a. (b. Establishing the rule of law, b. Restoring wealth declaration. Both of these seem impossible with this government.)

Targeting something is the first step in making a program, but if you do not explain how, by what, what you will implement, what you will prevent to reach those goals and if you do not make a periodic development calendar, this will not be a program but a collection of wishes. Therefore, the program expression in the name of the OVP does not reflect the truth in its current form. It would be correct to change its name to Medium Term Wishes. 

Evaluation in terms of estimates

Actually, I don't know how accurate it is to evaluate such a program in terms of its predictions, but let's evaluate it as it has become a tradition.

Since it would be completely meaningless to evaluate beyond 2025, let's evaluate the predictions for 2024 and 2025.

The 2024 growth is estimated to be 3.5 percent. I think this is unrealistic. The economy, which grew by 5.3 percent in the first quarter, grew by 2.5 percent in the second quarter. The decline in demand is faster in the third quarter, and industrial production and capacity utilization are also decreasing. Therefore, the probability that the third quarter growth will be close to zero or even negative is quite high. If the government, fearing the decline in growth, does not put the fight against inflation to the background and return to stimulating the economy, the fourth quarter growth may be negative. In this case, growth will remain somewhere between 1 and 1.5 percent. On the other hand, the 41.5 percent inflation estimate is a realistic estimate. Of course, for this to happen, expansionary steps should not be taken out of concern about the decline in growth.

The 2025 growth is estimated to be 4 percent. Inflation is also estimated to fall to 17.5 percent in 2025. In other words, inflation will fall from 41.5 percent in 2024 to 17.5 percent, but growth will rise from 3.5 percent (which I mentioned as a very optimistic rate) to 4 percent. There can be only one driving force for such a miracle: Making society’s future expectations positive by implementing structural reforms. None of the issues I mentioned above, grouped under the name of reform, have anything to do with real structural reforms that will make society’s future expectations positive, such as the rule of law, returning to democracy, or emphasizing science in education. In this case, expecting inflation to fall rapidly and growth to increase becomes purely a matter of wishful thinking.

The expected per capita income in 2024 is estimated to be $15,551. In 2023, per capita income was $12,875. While GDP is estimated to grow by 3.5 percent, per capita income is growing by 21 percent. If you ask how this is possible, the exchange rate illusion comes into play here. As you know, GDP is calculated in Turkish Lira and current prices, then converted to dollars with the annual average exchange rate. The lower the dollar exchange rate, the higher the GDP and per capita income in dollars. In 2025, with the same logic, per capita income increases to $17,028. On the other hand, since inflation is estimated to decrease in 2025 and the exchange rate to increase a little more, the per capita income increase is written to be around 9 percent, not 21 percent as in 2024.

The unemployment rate is estimated to be 9.3 percent for 2024 and 9.6 percent for 2025. As of June, the latest data released for 2024, we have an unemployment rate of 9.2 percent. Apart from that, the broad unemployment rate, which shows Turkey's actual unemployment rate, is 29.2 percent. If we finish 2024 with 9.3 percent, I think we should consider it a success. But I think this rate will climb to around 9.5 percent in the last quarter.

The current account deficit is estimated to be around 1.7 percent in 2024, which is realistic. Of course, the restriction on gold imports is also effective in this decline. It is estimated that the current account deficit will increase slightly in parallel with the increase in growth in 2025 and will reach around 2 percent. We can actually say that the current account deficit estimates are the most consistent part of the program.

The 2024 budget balance reflects a more positive situation than the initial balance. While the initial budget projected a budget deficit of 2,652 billion lira and a non-interest deficit of 1,398 billion lira, these were revised to 2,149 billion 851 million lira, respectively, in the OVP. It is undoubtedly a positive development that the budget deficit, which grew due to the earthquake, has been brought under control to some extent during the year. In 2025, the budget deficit is expected to fall below 2 trillion lira and a non-interest surplus of 19 billion lira is expected to be created. This also seems to be a sign that there will be serious increases in taxes in 2025 and wages will be suppressed under strict control. 

General Evaluation

The OVP 2025 – 2027 is a 100-page text including tables and annexes. After the targets are set in the text, the steps that need to be taken to achieve these targets are listed. However, it does not show how and when these will be done, who will monitor them, what will happen if these are not fulfilled. There is also no concrete data on what will be done. In other words, there is no prediction or guidance such as “after this step is taken, the situation in that area is expected to be like this and then the next step needs to be taken on this date”. We like it or not, we criticize it in many ways, but for example, IMF programs predict where we should be at least in terms of basic indicators every three months. Therefore, the IMF program is accepted as a program. As we mentioned above, our budget is also such a program (despite all the deteriorations in recent years). Every month, it is revealed where we have reached and what the situation is.

To summarize, OVP 2025 – 2027 stands before us as a text of wishes and desires, as in previous OVPs.