Fransa’nın iki önde gelen İran uzmanı Olivier Roy ile Farhad Khosrokhavar, İran’da 2000 yılında yapılan ve Muhammed Hatemi’nin bir kez daha zaferle çıktığı cumhurbaşkanlığı seçimlerinin hemen ardından birlikte bir kitap yazdılar: “Iran: Comment Sortir d’une Revolution Religieuse”. Metis Yayınları bu kitabı hızlı bir şekilde, İsmail Yerguz çevirisiyle ve isabetli bir başlıkla yayınladı: “İran: Bir Devrimin Tükenişi.”

Devrim çoktan tükenmişti

Yazarlar, seçimlerde İslam’ın hiçbir biçimde öne çıkartılmamasının altını çizerek İran’ı “post-İslamcı” bir ülke olarak tanımlıyor ve ülkenin gelecekte “sıfatsız” bir demokrasi olacağını ileri sürüyorlardı. Benzer tarihlerde ben de birçok kez gazeteci olarak İran’a gitmiş, ülkenin önde gelen siyasetçileri, aydınları ve sıradan İranlılarla röportajlar yapmış ve bu ülkede demokrasinin elinin kucağında olduğunu savunmuştum. (Bunların çoğunu meslektaşım Sami Oğuz ile birlikte kaleme aldığımız, İletişim Yayınları’ndan çıkan “Hatemi’nin İranı” kitabında okuyabilirsiniz.)

İran’da bulunduğum dönemde İslam devriminin çoktan tükenmiş olduğuna ve bir daha da geri dönüşün mümkün olmadığına ben de şahit olmuştum. Kamusal alanda devlet eliyle dayatılan İslamililiğin aksine evlerde bambaşka hayatlar sürülüyordu. Nitekim zaman içinde, özellikle kadınlar kamusal hayattaki, başta başörtüsü zorunluluğu gibi dayatmalara karşı mücadele de yürüttüler, ama devletin zorbalığı tarafından bastırıldılar.

Ümmetçi mi, milliyetçi mi?

İslam rejiminin temel özelliklerinden biri, mollaların mutlak denetimindeki devleti, imparatorluk ve şahlıktan miras alınan deneyim, kurum ve hatta kadrolar eliyle hem içeride, hem dışarıda aktif bir oyun kurucu olarak öne çıkartmaktı. 

Bir zamanlar “iyiniyetli” İslamcıların dahi benimsemiş olduğu “devrim ihracı” kavramı, aslında İran devletinin ümmetçi bir perspektiften kendi İslam anlayışını yaymaktan ziyade milliyetçi bir perspektiften İran’ın etki alanını genişletme ve bu sayede kendi rejimini garanti altına almayı hedefliyordu. 

Bu bağlamda İran, başta İsrail ve Körfez ülkeleri olmak üzere bölgedeki düşman ve rakiplerinin karşısına Suriye rejimi, Hizbullah, İslami Cihad, Hamas ve diğer ulusal İslamcı örgütleri çıkarıyordu. Bu bağlamda İran ve İrancılar tarafından “direniş ekseni” olarak tanımlanan olgunun ana hedefinin iddia edildiği gibi İsrail’e karşı mücadeleden ziyade İran rejiminin bekası olduğunu söyleyebiliriz.

Peşpeşe gelen İran kayıpları

Bir süredir, içeride kendi vatandaşına karşı alabildiğine ceberut olan İran devletinin dış dünyada iyice etkisizleştiğine tanık oluyoruz. Örneğin İsrail, nükleer çalışmalarını engellemek için İran topraklarında çok sayıda sabotaj ve suikast gerçekleştirdi. Tahran rejiminin bunlara cevap vermede epey etkisiz kaldığını gördük. 

Yakın zamanda, Devrim Muhafızları’na bağlı Kudüs Gücü Komutanı Kasım Süleymani 3 Ocak 2020’de ABD tarafından Bağdat’ta öldürüldü. Süleymani efsane bir isim olduğu için unutulmayacak misillemeler beklendi, yine olmadı. Üstelik ölümünün dördüncü yılında Süleymani’nin mezarı başındaki anma töreninde bombalı saldırıyla yüzden fazla kişi IŞİD tarafından öldürüldü. 

Bu olaydan üç ay sonra, 1 Nisan 2024’te İsrail’in düzenlediği bir hava saldırısında, Şam’daki İran büyükelçiliğinin bitişiğindeki İran konsolosluğu ek binası yerle bir edildi. Aralarında Kudüs Gücü komutanı Tuğgeneral Muhammed Rıza Zahedi ve diğer yedi Devrim Muhafızı subayının da bulunduğu 16 kişi hayatını kaybetti. Bu olayın ardından İran’ın giriştiği misilleme, Batı ülkelerinin de yardımıyla İsrail tarafından büyük ölçüde püskürtüldü.

Reisi’nin ölümünün gösterdikleri

Ve son olarak Hamas lideri İsmail Haniye’nin Tahran’da İsrail tarafından öldürülmesi.

İster New York Times’ın ileri sürdüğü gibi bomba haftalar önce yerleştirilip uzaktan komutayla patlatılmış olsun, isterse Devrim Muhafızları’nın açıkladığı gibi kısa menzilli füze kullanılmış olsun; bu suikast İran devleti için en büyük fiyasko olarak kayıtlara geçti. 

Bu arada 19 Nisan 2024’te Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin Azerbaycan dönüşü bir helikopter kazasında hayatını kaybetmiş olmasını da bir başka fiyasko olarak vurgulamak lazım. Kimileri bunu bir kaza olarak görmüyor, İsrail ya da bir başka İran düşmanı güç tarafından düzenlenmiş bir suikast olduğuna inanıyor. Her ne olursa olsun İran devletinin, helikopterin enkazının yerini tespit etme ve cesetlere ulaşma konusunda gösterdiği beceriksizlik herkesi şaşırttı ve bize aslında İran’da devletin de tükenmekte olduğunu gösterdi.

Bu tükenişin birçok nedeni var: Yeni teknolojilere ayak uyduramama; ekonomik sorunlar; uluslararası ambargolar…

Ama bence en önemli nokta İran devletinin çoktan milletini kaybetmiş olması. Normal şartlarda bölgenin en önde gelen ülkelerinden birisi olması gereken İran, artık miadını çoktan doldurmuş olan bir rejimin ömrünü uzatabilmek için çözülüyor.

Bunun faturasını tabii ki öncelikle İranlılar ödeyecek. Fakat böylesine kritik bir ülkede yaşanabilecek çözülmelerin tüm bölgeyi, bu arada Türkiye’yi de doğrudan etkileyeceğini akılda tutmak lazım. 

Two of France’s leading Iran experts, Olivier Roy and Farhad Khosrokhavar, wrote a book together, “Iran: Comment Sortir d’une Revolution Religieuse,” immediately after the 2000 Iranian presidential elections, in which Mohammad Khatami emerged victorious once again. Metis Publishing quickly published the book, translated by Ismail Yerguz, with the apt title, “Iran: The Extinction of a Revolution.”

The revolution was already exhausted

The authors emphasized that Islam was not highlighted in any way in the elections, described Iran as a “post-Islamist” country, and claimed that the country would be a “de-adjective” democracy in the future. During similar times, I had also traveled to Iran as a journalist many times, interviewed the country’s leading politicians, intellectuals, and ordinary Iranians, and argued that democracy was within reach in this country. (You can read most of this in the book “Khatemi’s Iran”, which I wrote with my colleague Sami Oğuz and published by İletişim Publications.)

During my time in Iran, I witnessed that the Islamic revolution had long been exhausted and that there was no turning back. In contrast to the Islamism imposed by the state in the public sphere, completely different lives were being led at home. Indeed, over time, women in particular fought against impositions in public life, such as the obligation to wear the headscarf, but were suppressed by the tyranny of the state.

Ummah or nationalist?

One of the fundamental characteristics of the Islamic regime was to highlight the state, under the absolute control of the mullahs, as an active game maker both domestically and internationally, with the experience, institutions and even cadres inherited from the empire and the shah.

The concept of “exporting the revolution,” once embraced even by “well-intentioned” Islamists, actually aimed to expand Iran’s sphere of influence from a nationalist perspective and thus secure its own regime, rather than to spread the Iranian state’s own understanding of Islam from a pan-Islamic perspective.

In this context, Iran was pitting the Syrian regime, Hezbollah, Islamic Jihad, Hamas and other national Islamist organizations against its enemies and rivals in the region, primarily Israel and the Gulf countries. In this context, we can say that the main goal of the phenomenon defined as the “axis of resistance” by Iran and Iranists is not the fight against Israel as claimed, but the survival of the Iranian regime.

Consecutive Iranian losses

For some time now, we have witnessed the Iranian state, which has been extremely tyrannical towards its own citizens domestically, becoming increasingly ineffective in the outside world. For example, Israel carried out numerous acts of sabotage and assassinations on Iranian soil to prevent its nuclear activities. We have seen that the Tehran regime has been quite ineffective in responding to these.

Recently, Qasem Soleimani, the commander of the Quds Force of the Revolutionary Guard Corps, was killed by the US in Baghdad on January 3, 2020. Since Soleimani was a legendary figure, unforgettable reprisals were expected, but again, they did not happen. Moreover, more than a hundred people were killed by ISIS in a bomb attack at the memorial ceremony at Soleimani's grave on the fourth anniversary of his death.

Three months later, on April 1, 2024, an Israeli airstrike destroyed the Iranian consulate annex adjacent to the Iranian embassy in Damascus. Sixteen people, including Quds Force commander Brigadier General Mohammad Reza Zahedi and seven other Revolutionary Guard officers, were killed. Following this incident, Iran’s retaliation was largely repelled by Israel, with the help of Western countries.

What the death of the Chief shows

And finally, the killing of Hamas leader Ismail Haniyeh by Israel in Tehran.

Whether the bomb was planted weeks ago and detonated by remote control, as the New York Times claimed, or whether a short-range missile was used, as the Revolutionary Guards announced, this assassination went down in history as the biggest fiasco for the Iranian state.

Meanwhile, it is necessary to emphasize that President Ebrahim Raisi lost his life in a helicopter crash on his return from Azerbaijan on April 19, 2024, as another fiasco. Some do not see this as an accident, but believe it was an assassination attempt by Israel or another anti-Iranian power. Regardless, the incompetence of the Iranian state in locating the wreckage of the helicopter and reaching the bodies surprised everyone and showed us that the state in Iran is actually running out.

There are many reasons for this exhaustion: Inability to keep up with new technologies; economic problems; international embargoes...

But I think the most important point is that the Iranian state has already lost its people. Iran, which should normally be one of the leading countries in the region, is now disintegrating in order to prolong the life of a regime that has long outlived its usefulness.

Of course, the Iranians will be the first to pay the price for this. However, it should be kept in mind that any disintegration that may occur in such a critical country will directly affect the entire region, including Turkey.