Ulusal para yerine yabancı bir rezerv parayı tutmak, onunla işlem yapmayı tercih etmek anlamına gelen dolarizasyon ya da bilimsel ifadesiyle para ikamesi Türkiye’nin eskiden beri baş belasıdır. Enflasyon yüksek olduğu için insanlar, tasarruflarını, satın alma gücünü sürekli kaybeden Türk Lirası yerine dolar, euro gibi rezerv paralar üzerinden saklamayı tercih ederler. Bu olgu sadece Türkiye’ye özgü değildir. Konvertibiliteye geçmiş yani döviz alış verişini serbest bırakmış ama enflasyonunu düşürmeyi başaramamış çoğu gelişmekte olan ülkede benzer bir durum geçerlidir. Dolarizasyonu önlemenin yolu ulusal parayı istikrarlı duruma getirmek yani enflasyonu önlemektir. İç değeri düşmeyen bir ulusal paranın dış değeri de düşmeyeceği için insanlar birikimlerini yabancı paraya çevirmeyi tercih etmez ve dolarizasyon dediğimiz olgu yaşanmaz.

Türkiye’de dolarizasyonun seyri 2002’den bu yana şöyledir:

2001 krizinden çıkıldığında dolarizasyon oranı % 57 idi. Yani bankalardaki her 100 liralık mevduatın 57 liralık kısmı yabancı para, 43 liralık kısmı da ulusal para olarak duruyordu. Kriz sonrasında uygulanan IMF programıyla bazı yapısal reformlar yaşama geçirildi: (Bankacılık reformu, kamu mali disiplininin sağlanması ve bütçe açıklarının düşürülmesi bunların en bilinenleriydi.) Ardından 2005 yılında Avrupa Birliği (AB) ile tam üyelik müzakereleri başladı ve izleyen 4 yılda Türkiye’ye 72 milyar dolar doğrudan yabancı sermaye yatırımı girdi. Bütün bunların sonucu olarak Türk Lirası değer kazanmaya ve insanların geleceğe ilişkin beklentileri olumlu bir havaya dönmeye başladı. 2010 yılına gelindiğinde dolarizasyon oranı yüzde 30’un altına gerilemişti. Sonrasında AB ile ilişkiler ciddiyetini kaybetti, Türkiye, yapması gereken yapısal reformları yapmak bir yana eskileri de bozmaya başlayınca dolarizasyon oranı yeniden yükselişe geçti. Bugün itibarıyla kur korumalı mevduat (KKM) hesapları dâhil dolarizasyon oranı yüzde 55,7’dir. 

KKM’nin yarattığı sıkıntılar yalnızca döviz alanında görülmedi. Merkez Bankası’nı 2023 yılında 818 milyar lira zarara sürükledi. Bu durumun devamını önlemek için bu kez kuru baskılayarak insanların yüksek faizden yararlanmak için Türk Lirasına dönmeleri özendirildi. Bir yandan Türkler, döviz hesaplarını bozarak Türk Lirası mevduata geçerken, bir yandan da yabancı fonlar carry trade denilen yöntemle Türkiye’de mevduat yaparak ya da tahvil alarak kazanç sağlamaya başladılar.

2001 krizinden hemen önce IMF’nin de isteğiyle sabit kur rejimine çok benzeyen bant içinde dalgalanan bir kur rejimine geçildi. Kurun değişmediğini gören bankalar yabancı fonlarla işbirliğine girerek (onlara garanti vererek) döviz getirip Türk Lirasına çevirerek faiz getirisi elde etmeye ve sonra bunu sabitlenmiş kurdan yeniden dövize dönerek kendilerine borç veren yabancı fonlarla kazanç paylaşmaya yöneldiler. Bankalarda ciddi döviz açık pozisyonları oluştu. Sonunda sistem bu yükü taşıyamaz hale gelince kur patladı ve bankalar battı, Türkiye 2001 krizine girdi.

2021 yılı sonunda, faizi düşürerek girdiğimiz büyük bozulmayı durdurabilmek için KKM denilen mekanizma devreye sokuldu. Yani bir yanlışı bir başka yanlışla çözmeye giriştik. Tabii ki öyle bir çözüm gelmedi. KKM tam bir faciaya dönüştü. Son aylarda bu kez KKM faciasını çözebilmek için bir başka yanlış uygulamaya girildi. Kuru sabitlemeye yönelerek döviz hesaplarının bozulup Türk Lirası hesaplara dönüşmesini ve yabancıların tıpkı 2001 krizi öncesinde olduğu gibi carry trade sistemiyle Türkiye’ye döviz getirmesini teşvik edici adımlar atıldı. Ülkeye döviz girişi arttı, döviz hesapları bozulmaya, Merkez Bankası rezervleri yükselmeye, swap hariç net rezervler hızla düzelmeye başladı. Bütün bu gelişmeler sonucunda kur düşmeye başlayınca Merkez Bankası bu kez döviz satın alarak kurun daha fazla düşmesini ve ihracatçının zor duruma girmesini önlemeye yöneldi. Bir zamanlar USD/TL kurunun 30’u geçmemesi için milyarlarca dolar satan Merkez Bankası şimdi kurun 30’un altına düşmemesi için milyarlarca dolar satın alıyor.   

Bugün ortada bir bahar havası var. Ne yazık ki bahar havasının geçici ve çok tehlikeli olduğunu ve insanı fena halde çarpabileceğini söylemek zorundayım. 2001 krizi öncesindeki duruma giderek benzeyen bir duruma doğru sürükleniyoruz. Türk Lirasının güçlenmesi elbette iyi bir şeydir ama bu tür illüzyona dayalı zorlamalarla elde edilen güç elimizi yakabilir. 

KKM hatasını carry trade ile düzeltmeye çalışmak yağmurdan kaçarken doluya yakalanmak gibidir.

Dollarization, or in scientific terms currency substitution, which means holding a foreign reserve currency instead of the national currency and preferring to transact with it, has been a trouble for Turkey for a long time. Since inflation is high, people prefer to keep their savings in reserve currencies such as dollars and euros, instead of Turkish Lira, which constantly loses its purchasing power. This phenomenon is not unique to Turkey. A similar situation is valid in most developing countries that have switched to convertibility, that is, have freed foreign exchange exchange, but have not managed to reduce inflation. The way to prevent dollarization is to stabilize the national currency, that is, to prevent inflation. Since the external value of a national currency whose internal value does not decrease will not decrease, people do not prefer to convert their savings into foreign currency and the phenomenon we call dollarization does not occur.

The course of dollarization in Turkey since 2002 is as follows:

When the 2001 crisis emerged, the dollarization rate was 57%. In other words, of every 100 lira deposits in banks, 57 lira was in foreign currency and 43 lira was in national currency. Some structural reforms were implemented with the IMF program implemented after the crisis: (Banking reform, ensuring public financial discipline and reducing budget deficits were the most well-known of these.) Then, full membership negotiations with the European Union (EU) started in 2005, and 72 billion dollars were transferred to Turkey in the following 4 years. dollar entered foreign direct investment. As a result of all this, the Turkish Lira began to gain value and people's expectations for the future began to turn positive. By 2010, the dollarization rate had fallen below 30 percent. Afterwards, relations with the EU lost their seriousness, and when Turkey started to destroy the old ones, let alone making the structural reforms it needed to make, the dollarization rate started to rise again. As of today, the dollarization rate, including exchange rate protected deposit (KKM) accounts, is 55.7 percent.

The problems caused by KKM were not only seen in the field of foreign exchange. It dragged the Central Bank into a loss of 818 billion liras in 2023. In order to prevent the continuation of this situation, this time the exchange rate was suppressed and people were encouraged to convert to Turkish Lira to benefit from the high interest rates. While Turks were switching to Turkish Lira deposits by cashing out their foreign currency accounts, foreign funds began to make profits by making deposits or buying bonds in Turkey with the method called carry trade.

Just before the 2001 crisis, with the request of the IMF, a floating exchange rate regime was introduced within a band, which was very similar to the fixed exchange rate regime. Seeing that the exchange rate did not change, banks started to cooperate with foreign funds (by giving them guarantees), bring foreign currency and convert it into Turkish Lira to earn interest, and then convert it back to foreign currency at the fixed rate and share the profits with the foreign funds that lent them money. Serious foreign exchange open positions occurred in banks. Eventually, when the system could not bear this burden, the exchange rate exploded and banks went bankrupt, and Türkiye entered the 2001 crisis.

At the end of 2021, the mechanism called KKM was put into effect to stop the great deterioration we entered by reducing the interest rate. In other words, we attempted to solve one mistake with another. Of course, such a solution did not come. KKM turned into a complete disaster. In recent months, another mistake has been made, this time to solve the KKM disaster. By focusing on fixing the exchange rate, steps were taken to encourage foreign currency accounts to be converted into Turkish Lira accounts and foreigners to bring foreign currency to Turkey through the carry trade system, just like before the 2001 crisis. Foreign exchange inflow to the country increased, foreign exchange accounts began to deteriorate, Central Bank reserves began to rise, and net reserves excluding swaps began to recover rapidly. As a result of all these developments, when the exchange rate started to fall, the Central Bank this time tried to prevent the exchange rate from falling further and the exporters from being in a difficult situation by purchasing foreign currency. The Central Bank, which once sold billions of dollars to prevent the USD/TL exchange rate from exceeding 30, is now purchasing billions of dollars to ensure that the exchange rate does not fall below 30.   

There is a spring atmosphere today. Unfortunately, I have to say that spring weather is temporary and very dangerous and can hit you hard. We are drifting towards a situation that increasingly resembles the situation before the 2001 crisis. The strengthening of the Turkish Lira is of course a good thing, but the power gained through such illusion-based coercion can burn our hands.

Trying to correct the KKM error with carry trade is like getting caught in hail while running away from the rain.