Bir mal veya hizmetin piyasadaki satış değerini belirleyen ölçü fiyattır. Para kullanımı, devreye girip de piyasayı düzenlemeden önce trampa (değiş tokuş) sistemi geçerliydi. Bir mal veya hizmet satın alacak kişi onun karşılığında bir mal veya hizmet vermek durumundaydı. Bu iki malın birbiriyle değiş tokuş ilişkisi bize göreceli fiyatları verir. A marka saat bin liraya, B marka saat iki bin liraya satılıyorsa bu iki saatin değişim değeri: B = 2A olur. İşte bu ölçü bize bu iki saatin birbiri karşısındaki göreceli fiyatını verir. Normal koşullarda enflasyon fiyatları arttırsa da bu değişim ölçüsü böylece kalır. Diyelim ki saatlerin yapısı, teknolojisi, kalitesi değişmemişken yüzde 50 enflasyon nedeniyle A marka saatin fiyatı 1.500 liraya, B marka saatin fiyatı da 3.000 liraya yükselirse değişim oranı (B = 2A) değişmeden kalır.  

A marka ya da B marka saatin piyasa değerini kim ya da ne belirler? Bu değeri öncelikle o saatin maliyeti belirler. O saatin imalatında kullanılan malzeme ve girdiler, atölye kirasından ona düşen pay ve yapımı için harcanan emek gibi maliyet unsurlarının toplamı saatin maliyetini belirler. Bu, o saat için konulacak fiyatın alt limitidir. Bunun altında bir fiyatla satılırsa imalatçı/satıcı zarar eder. İş maliyetlerle kalmaz, o organizasyonu yapıp saati ürettirip satacak olanın da bir miktar kazanç sağlaması gerekir. Bu da maliyetin üzerine bir kâr payı eklenmesi gereğini doğurur. Buna göre bir mal veya hizmetin satış fiyatı o mal veya hizmetin maliyeti ve normal kârdan az olmaz. Normal kâr meselesi tartışmalıdır ama bir genelleme yaparsak; bir girişimcinin kullandığı sermayeye, üstlendiği risklere, katlandığı faize, harcadığı emeğe ve zamana karşılık elde etmesi gereken asgari kazanç normal kâr olarak kabul edilebilir. Bütün bunlar bir araya gelse de mal veya hizmetin satış fiyatını belirlemeye yeterli olmaz. Son aşamada fiyatı belirleyen iki güç vardır: Arz ve talep. Satıcı, A marka saati bin liraya satışa çıkardığında buna talep olmazsa, bir süre sonra satış fiyatını düşürmek zorunda kalır. Ya da eğer satışa sunulan miktarın üzerinde bir talep ortaya çıkarsa o zaman o talebe yanıt verecek arz artışı gerçekleşene kadar saatin fiyatı yükselir. Dolayısıyla bir mal ya da hizmetin satış fiyatını yalnızca maliyet + kâr hesapları değil aynı zamanda o mal ve talebe ilişkin arz ve talep belirler.

Fiyatların belirlenmesinde önemli bir unsur da başka mal ve hizmetlerin de fiyatlarını içeren genel fiyat düzeyidir. Eğer fiyatlar genel düzeyi artış halindeyse yani ekonomide enflasyon varsa o zaman saatlerin maliyeti ve dolayısıyla fiyatı da artar. Diyelim ki maliyeti 850 lira olan A marka saat, maliyetin üzerine yüzde 17,7 kâr payı eklenerek 1.000 liraya satılıyor olsun. Eğer enflasyon yoksa satıcı, aynı maliyetleri karşılayarak aynı malı yeniden üretip satmaya devam edebilir. Buna karşılık aylık yüzde 5 oranında enflasyon varsa işler farklı gelişecek demektir. İmalatçı/satıcının bu saati imal edip, vitrine koymakla satması arasında ortalama iki ay süre geçiyor olsun. Bu durumda mal satıldığında satıcının eline geçen 1.000 liranın satın alma gücü (aylık yüzde 5 enflasyon nedeniyle) yüzde 10 azalmış yani 1.000 lira, satıcıya ancak 900 liralık satın alma gücü bırakacaktır. Bir başka bakış açısıyla satıcı, reel olarak yüzde 17,7 değil yüzde 5,9 kâr elde etmiş olacaktır. Satıcı, bu fiyatla satmaya devam ederse bir sonraki satışından zarar etmeye başlar. Bu durumda satıcının yapacağı şey fiyatı 1.000 lira olarak değil 1.060 lira olarak belirlemek olacaktır. Bazı satıcılar, enflasyonun böyle devam edeceğini buna karşılık her ay fiyatı artırmasının mümkün olmayabileceğini düşünerek fiyatı geçmiş enflasyonun da üzerinde artırmaya yönelir. O zaman fiyatı (yüzde 17,7 kâr edecek şekilde) 1.060 lira değil, mesela 1.150 lira olarak belirler. Satıcı, bunu yaparak kendini korumaya çalışırken enflasyonu hem körüklemiş hem de ona süreklilik kazandırmış olur. Başlangıçta satıcı kendini korumuş görünse de bir süre sonra bu durum kendisi aleyhine de sonuçlar vermeye başlar. Geleceğe ilişkin beklentiler olumlu hale gelmeden bu tür önceden yansıtılmış bir enflasyonun önlenmesi pek mümkün değildir.

Bunlara ek olarak bir de siyasal iktidarın piyasanın işleyişine çeşitli yollarla (faizle, kurla, para basarak, vergilerle, tarım politikalarıyla, teşviklerle vb.) müdahalesi söz konusu olabilir. Eğer bu müdahaleler genel bir müdahale değil de farklı mal ve hizmetlere farklı biçimlerde yansıyan müdahaleler biçiminde olursa mal ve hizmetlerin göreceli fiyatları arasındaki ilişkiler bozulur. Yukarıdaki örneğimize tekrar dönelim. Diyelim ki hükümet A marka saate yüzde 10, B marka saate (lüks olduğu gerekçesiyle) yüzde 30 satış vergisi koymuş olsun. Bu durumda A marka saatin satış fiyatı 1.100 liraya, B marka saatin satış fiyatı 2.600 liraya yükselmiş olur ve bu durumda değişim denklemi B = 2,6A olarak değişir. Vergiden önce 1 adet B marka saatle 2 adet A marka saat değiştirilebilirken, vergi düzenlemesi sonrası 1 adet B marka saat verildiğinde karşılığında 2 adet A marka saat ve 600 lira alınır hale gelmiştir. Uygulanan farklı satış vergileri sonucu A marka saatin göreceli değerinde düşüş ortaya çıkmıştır.   

Türkiye, son yıllarda bir yandan çok yüksek enflasyon sorunu yaşarken bir yandan da piyasaya yapılan peş peşe müdahaleler ve izlenen yanlış politikalar yüzünden göreceli fiyatlar dengesinin bozulması sorununu yaşıyor. Son birkaç yılda fiyatları taban fiyatıyla belirlenen tahıllar gibi bazı malların fiyatı açıklanan enflasyonun altında arttı. Buna karşılık dolmuş ücretleri, tekstil ürünleri gibi bazı mal ve hizmetlerin fiyatları açıklanan enflasyon, peynir, tereyağı, yoğurt, zeytinyağı gibi bazı malların fiyatları gerçek enflasyon kadar arttı. Kiralar, özel okul ücretleri, tatil yeri ücretleri gibi bazı hizmetlerin fiyatları ise her türlü ölçünün üzerinde arttı. Bu farklı fiyat artışları, fiyatlar arasındaki göreceli ilişkileri alt üst etti. İki, üç yıl öncenin bir haftalık her şey dâhil tatil parasıyla bugün ancak uçak biletleri ve havalimanına gidiş geliş taksi ücretleri karşılanabiliyor. Ya da iki üç yıl öncenin kira bedeli, bugünün aidatlarına ancak denk geliyor. O nedenle tüketiciler yalnızca fiyat artışlarına şaşırmakla kalmıyor aynı zamanda göreceli fiyat ilişkilerinin kopmasının da şaşkınlığını yaşıyor.  

Paranın üç temel işlevinden birisi alış verişe konu mal ve hizmetlerin değerini ölçmektir. Yüksek enflasyon ve fiyatlar arasındaki görecelilik ilişkisinin kopmasının yanı sıra Türk Lirasının değer ölçme niteliği de kaybolmuş bulunuyor. Mesela Türkiye’nin 2023 yılında GSYH’si 26 trilyon 276 milyar lira denildiğinde insanlar pek bir şey anlayamıyor ama bu tutarı 2023 yılı ortalama dolar kuruna (yaklaşık 23,5 lira) bölüp de 1,1 trilyon doları bulunca GSYH’nin ne kadar olduğu zihninde canlanıyor. Bunun nedeni Türk Lirasının değer ölçme niteliğini yitirmiş olması. Benzer bir durum 2001 krizi öncesinde de yaşanmıştı. Türk lirasının değer ölçme işlevini yitirmesi fiyatların görecelilik sorununun ortaya çıkmasının nedenlerinden birisini oluşturuyor.

İşin en kötü tarafı, toplumun yaşadığı bu görecelilik kargaşası yalnızca fiyatlar alanında değil, her alanda karşımıza çıkıyor. Türkiye, hiçbir zaman gelişmiş ülkelerdeki hukuka, demokrasiye, eğitim düzenine sahip olmadı ama her geçen gün bir öncekinden daha geriye giderken eski durumumuzun göreceli olarak daha iyi olduğunu fark ediyoruz. Ve tuhaf bir şekilde dün eleştirdiğimiz durum, bugün geldiğimiz aşamaya bakınca, iyiymiş gibi görünüyor.

Price is the measure that determines the sales value of a good or service in the market. Before the use of money came into play and regulated the market, the barter system was in effect. The person who would buy a good or service had to give a good or service in return. The exchange relationship between these two goods gives us their relative prices. If brand A watch is sold for one thousand liras and brand B watch is sold for two thousand liras, the exchange value of these two watches is: B = 2A. This measure gives us the relative price of these two watches against each other. Even though inflation increases prices under normal conditions, this measure of change remains so. Let's say, while the structure, technology and quality of the watches have not changed, if the price of brand A watch increases to 1,500 lira and the price of brand B watch increases to 3,000 lira due to 50 percent inflation, the exchange rate (B = 2A) remains unchanged.  

Who or what determines the market value of a brand A or brand B watch? This value is primarily determined by the cost of that hour. The sum of cost elements such as the materials and inputs used in the manufacture of that watch, its share of the workshop rent and the labor spent on its production determines the cost of the watch. This is the lower limit of the price that will be charged for that hour. If it is sold at a price below this, the manufacturer/seller will make a loss. It's not just about the costs; the person who organizes the watch and produces the watch and sells it must also make some profit. This necessitates the addition of a profit margin on top of the cost. Accordingly, the sales price of a good or service cannot be less than the cost of that good or service and normal profit. The issue of normal profit is controversial, but if we make a generalization; The minimum profit that an entrepreneur should earn in return for the capital he uses, the risks he undertakes, the interest he incurs, the effort and time he spends can be considered normal profit. Even if all these come together, they are not enough to determine the sales price of the goods or services. In the final stage, there are two forces that determine the price: Supply and demand. If the seller puts a brand A watch on sale for a thousand liras and there is no demand for it, he will have to reduce the selling price after a while. Or, if a demand exceeds the quantity offered for sale, then the price of the watch will increase until the supply increase to meet that demand occurs. Therefore, the sales price of a good or service is determined not only by cost + profit calculations, but also by the supply and demand for that good and demand.

An important element in determining prices is the general price level, which also includes the prices of other goods and services. If the general level of prices is increasing, that is, if there is inflation in the economy, then the cost and therefore the price of watches will also increase. Let's say that brand A watch, which costs 850 lira, is sold for 1,000 lira with a 17.7 percent profit share added to the cost. If there is no inflation, the seller can continue to produce and sell the same goods by covering the same costs. On the other hand, if there is a monthly inflation rate of 5 percent, things will develop differently. Let's assume that an average of two months pass between the time the manufacturer/seller produces this watch, puts it on display, and sells it. In this case, the purchasing power of the 1,000 lira received by the seller when the goods are sold has decreased by 10 percent (due to 5 percent monthly inflation), meaning that 1,000 lira will leave the seller with only 900 lira purchasing power. From another perspective, the seller will have made a real profit of 5.9 percent, not 17.7 percent. If the seller continues to sell at this price, he will start to make a loss on his next sale. In this case, what the seller will do is to set the price as 1,060 lira, not 1,000 lira. Some sellers think that inflation will continue like this and that it may not be possible to increase the price every month, so they tend to increase the price above the previous inflation. Then he determines the price as, for example, 1,150 liras, not 1,060 liras (to make a profit of 17.7 percent). While the seller tries to protect himself by doing this, he both fuels inflation and gives it continuity. Although the seller seems to protect himself at first, after a while this situation begins to have negative consequences. It is unlikely that such pre-projected inflation can be prevented unless future expectations become positive.

In addition to these, the political power may intervene in the functioning of the market in various ways (interest, exchange rate, printing money, taxes, agricultural policies, incentives, etc.). If these interventions are not a general intervention but interventions that are reflected in different ways on different goods and services, the relations between the relative prices of goods and services will be disrupted. Let's go back to our example above. Let's say the government imposes a 10 percent sales tax on a brand A watch and a 30 percent sales tax on a brand B watch (on the grounds that it is luxury). In this case, the sales price of brand A watch will increase to 1,100 lira, and the sales price of brand B watch will increase to 2,600 lira, and in this case, the equation of change changes to B = 2.6A. Before the tax, 2 A brand watches could be exchanged for 1 B brand watch, but after the tax regulation, when 1 B brand watch was given, 2 A brand watches and 600 lira were received in return. As a result of the different sales taxes applied, the relative value of brand A watches decreased.  

While Turkey has been experiencing very high inflation problems in recent years, it has also been experiencing the problem of deteriorating the relative price balance due to successive interventions in the market and wrong policies followed. In the last few years, the prices of some goods, such as grains, whose prices are determined by the base price, have increased below the announced inflation. On the other hand, the prices of some goods and services such as minibus fares and textile products increased by the announced inflation, while the prices of some goods such as cheese, butter, yoghurt and olive oil increased by the actual inflation. The prices of some services, such as rents, private school fees, and resort fees, have increased beyond any measure. These different price increases upset the relative relationships between prices. Today, the one-week all-inclusive holiday money of two or three years ago can only cover plane tickets and taxi fares to and from the airport. Or the rent of two or three years ago is barely equivalent to today's dues. Therefore, consumers are not only surprised by price increases, but also by the breakdown of relative price relations. 

One of the three basic functions of money is to measure the value of goods and services exchanged. In addition to the rupture of the relativity relationship between high inflation and prices, the value measurement feature of the Turkish Lira has also been lost. For example, when it is said that Turkey's GDP in 2023 is 26 trillion 276 billion liras, people cannot understand much, but when they divide this amount by the average dollar exchange rate of 2023 (about 23.5 liras) and find 1.1 trillion dollars, they understand how much the GDP is. comes alive. The reason for this is that the Turkish Lira has lost its ability to measure value. A similar situation occurred before the 2001 crisis. The fact that the Turkish lira has lost its function of measuring value is one of the reasons for the emergence of the problem of relativity of prices.

The worst part is that this chaos of relativity experienced by society occurs not only in the field of prices, but in every field. Turkey has never had the law, democracy and education system of developed countries, but as we go further back each day, we realize that our old situation was relatively better. And oddly enough, the situation we criticized yesterday seems to be good, considering the stage we have reached today.