Onur Altındağ, Amaç Herdağdelen, Aytuğ Şaşmaz & Deniz Cem Önduygu

CHP’nin 47 yıl sonra ilk kez birinci parti konumuna yükselmesinde, sandığa gitmeyen seçmenlerin yanında AKP-MHP bloğundan karizmatik ve işbilir adaylarla sağlanan oy geçişleri de önemli rol oynadı. 

CHP 47 yıllık bir aranın ardından ilk kez seçimlerden birinci parti olarak çıktı. Dahası, sadece belediye başkanlığı seçimlerinde değil, parti kimliğinin ön plana çıktığı yerel meclis seçimlerinde de birinci oldu: CHP, neredeyse %35 oy alarak, %32’den biraz fazla oy alan AK Parti’nin önüne geçti. 

Bu yazının amacı, bu başarının perde arkasını araştırmak. “Ekolojik çıkarım” yöntemini kullanarak 2023 seçimleri ile 2024 seçimlerini karşılaştırdığımızda, 1.5 milyon seçmenin AKP-MHP bloğundan CHP’ye geçtiğini buluyoruz. CHP’nin 2023 Genel Seçimleri’ne göre oylarını 2 milyon artırdığını göz önüne aldığımızda, AKP-MHP bloğundan CHP’ye geçen oyların bu başarıdaki kilit rolü belirginleşiyor. Sandığa gitmeyen seçmen oranındaki artış ve hükümete yönelik tepki oylarının önemli bir kısmını çeken Yeniden Refah Partisi’nin yükselişi de AK Parti’nin seçim başarısızlığında rol oynayan diğer faktörler.

Bulgularımız, AK Parti seçmeninin küskün ama vefalı bir profilden, küskün ve partisinden özellikle büyükşehirlerde uzaklaşan bir seçmen profiline doğru evrildiğini gösteriyor. Ayrıca CHP’nin ittifaklardan arınmış bir şekilde, yetkin ve karizmatik adaylarla seçime girmesi başarıda önemli rol oynamış. Önümüzdeki dönemde Türkiye siyasetini belirleyecek olgulardan biri, AKP-MHP seçmeni içindeki yüzergezer oyların payı ve bu oyların ne kadarının CHP’ye geçtiği ve CHP’de kalıcılaştığı olacak.

Kemikleşmiş seçmen blokları anlayışı geçerliliğini yitiriyor

Seçimlerden bu yana süren tartışmalarda, CHP’nin oy oranındaki sürpriz artışın nasıl gerçekleştiğine yanıt aranıyor. CHP’nin galibiyeti ve AK Parti’nin yenilgisinin ne kadarı AK Parti seçmenlerinin sandığa gitmemesi ve Yeniden Refah Partisi’ne yönelmesiyle, ne kadarı CHP’ye oy vermesiyle açıklanabilir?

Bu soru, Türkiye’de sosyal yapıyı ve seçmen davranışını anlamaya çalışanları çok yakından ilgilendiriyor. Türkiye’de toplumun muhafazakar/dindar ve seküler olarak tanımlanabilecek iki büyük bloktan oluştuğu ve bu bloklar arası oy geçişkenliğinin az olduğu yaygın bir kanı. Son 10 yılı aşkın süredir yaptığımız seçim sonrası oy geçişi analizleri, geçmişte bu görüşü destekleyen sonuçlar vermişti. Ancak bu analizde elde ettiğimiz bulgular, bu görüşün artık geçerliliğini yitirdiğini gösteriyor.

Ne yazık ki Kemal Kılıçdaroğlu’nun da dahil olduğu bazı çevreler, CHP’nin başarısının, katılımın düşmesi ve seküler kesime ait oyların CHP’de toplanması sayesinde mümkün olduğunu düşünüyor. Bu yorumlar, AKP (ve MHP) seçmeninden CHP’ye oy geçişi olasılığını pek dikkate almıyor.

“Ekolojik çıkarım”la oy geçişleri analizi

AKP-MHP’den CHP’ye yerel seçimlerde ne kadar oy geçişi olduğunu detaylı veriler ve ileri istatistiki analizler ışığında sorgulamak mümkün. “Ekolojik çıkarım” adı verilen istatistiki analiz yöntemi, kümelerden gelen verileri kullanarak birey düzeyindeki davranışa ilişkin tutarlı tahminler yapılabilmesini sağlıyor.^[1] Biz de bu yöntemi ve ilçe düzeyindeki oy verilerini kullanarak partiler arasında 2023 seçimlerinden bu yana ne kadar geçiş olduğunu analiz ettik. Henüz 10-11 ay önce bambaşka sonuçlar veren bir seçim yaşamış olmamız, bu analizi kolaylaştırdı.

Analizlerimizde, belediye başkanlığı için verilen oylar yerine, yerel meclisler için verilen oyları kullandık. Belediye başkanlığı seçimleri, parti tercihine ek olarak adayın popülaritesini ve kişiliğine olan ilgiyi yansıtıyor. Yerel meclis seçimlerinde ise oylar partinin listesine ve logosuna, yani kurumsal kimliğine veriliyor. Üstelik meclis seçimleri (büyükşehirlerde ilçe belediye meclisleri + il genel meclisleri) yerel seçimler içinde tüm ülke nüfusunun oy kullandığı tek seçim.

Elde ettiğimiz bulgular, CHP’nin birinci parti olmasında AKP-MHP’den gelen oy geçişlerinin hiç de yadsınamayacak bir rol oynadığını gösteriyor. Kabaca söyleyecek olursak, 2023 seçimlerinde AKP-MHP için kullanılan yaklaşık 25 milyon oyun %65’i yine AKP ve MHP listelerine giderken, bu seçmenlerin yaklaşık %9’u sandığa gitmemiş, %17’si başka partilere oy vermiş (Yeniden Refah dahil), geri kalan %6’sı ve %3’ü de sırasıyla CHP ve İyi Parti’ye oy vermiş. Bu, AKP-MHP bloğundan yaklaşık 1.5 milyon seçmenin, meclis seçimlerindeki oyunu AKP-MHP’den CHP’ye çevirdiğini gösteriyor. Seçimlerden hemen sonra yapılan bir anketin sonuçları da bulgularımızı destekler nitelikte.^[2] Aralarında 10 aydan biraz fazla zaman olan iki seçim arasında gerçekleşen bu geçişliliğin, “geçişsiz bloklar” paradigmasını sorgulatmasını bekliyoruz.

Haritalar ışığında yaptığımız analizler, ekolojik çıkarımdan elde ettiğimiz bulguları destekliyor: AKP-MHP’nin oy kaybında elbette katılımın düşmesinin önemli bir rolü var; ancak Cumhur İttifakı’nın oy kaybettiği coğrafi öbeklerin tamamı katılım düşüşü öbekleri değil. Özellikle İç Ege ve deprem bölgesinde AKP-MHP’nin oy kaybettiği yerler, aynı zamanda CHP’nin oy kazandığı (ve katılımın da pek düşmediği) yerler. Dolayısıyla bu coğrafi öbeklerde AKP-MHP’den CHP’ye önemli miktarda oy geçişi olduğu söylenebilir.  

CHP’ye oy geçişi nasıl mümkün oldu?

Peki nasıl oldu da bu mümkün oldu? CHP hangi bariyerleri aşarak uzun yıllardır yapamadığını yaptı ve iktidar partilerinden oy devşirdi? Bu seçimlerde muhalefete oy veren seçmen, 10-11 ay önce neden muhalefete oy vermemişti?

CHP’nin olağanüstü başarısında rol oynayan önemli bir etmen, partinin özellikle büyükşehirlerde yönetebilirlik konusunda güven veren karizmatik adaylarla seçime girmesi oldu. 2023 ve 2024 seçimlerini karşılaştıran aşağıdaki saçılım grafiği, CHP’nin oy oranlarını büyükşehir ilçeleri düzeyinde karşılaştırıyor. Büyükşehir ilçelerinin büyük çoğunluğunda CHP’nin oy oranını artırdığını ve Ankara, İzmir, Manisa gibi yerlerde partinin genel yükselişinden de oldukça yukarıda bir performans sergilediğini görüyoruz.

İktidar bloğunun 2024 seçimlerinde büyükşehirlerde yaşadığı kayıp, hem mutlak oy sayısı hem de oy oranı anlamında, diğer illere kıyasla çok daha büyük: AKP-MHP, büyükşehir statülü illerin sekizinde, o ildeki kayıtlı seçmenlerin %20’sinden fazlasının desteğini kaybetti. Büyükşehir belediyesi olmayan 51 il içinde bu ölçüde bir kaybın yaşandığı tek bir il dahi yok. Ayrıca, İttifak’ın oylarını artırabildiği yerlerin hiçbiri büyükşehir statüsünde değil. Büyükşehirlerde bu ölçüde oy kaybetmiş olmak, AKP-MHP bloğuna seçimi kaybettiren en önemli etkenlerden biri.

Bulgularımız, CHP’nin başarısında özellikle büyükşehirlerde karizmatik ve yetkin adayların büyük bir rol oynadığını gösteriyor ve bu bulgular, anket verileriyle de destekleniyor. Yerel seçimlerden önce 50 ilçede 2530 katılımcıyla gerçekleştirdiğimiz bir ankette, katılımcılara 2023 seçimlerindeki oy tercihlerini sorduk, ardından muhalefete oy vermeyi hiç düşünüp düşünmedikleri sorusunu yönelttik. 2023 seçimlerinde Cumhur İttifakı’na oy veren seçmenlerin %14’ü muhalefete oy verme fikrini tarttıklarını ama sonunda muhalefete oy vermemeyi tercih ettiğini belirtti.

Bu kişilere daha sonra muhalefete oy vermeme nedenlerini de sorduk. Yanıtların dağılımı aşağıdaki şekilde oldu. (Bu yanıtların toplamı %100’den fazla, çünkü bir kişinin birden fazla neden belirtmesine izin verildi.) En yaygın iki yanıt “Muhalefetin ittifak ilişkilerini beğenmedim” ve “Muhalefetin yönetme becerisi olmadığını düşündüm” şeklindeydi.  

Sonuçlar şunu gösteriyor: CHP’nin 2023 Genel Seçimleri ile 2024 Yerel Seçimleri arasında gerçekleştirdiği değişiklikler, Cumhur İttifakı seçmenlerinden oy kazanmasında etkili oldu. 2023’te muhalefete oy vermeyi düşünen ancak vermeyen seçmenler, en çok “ittifak ilişkileri” ve “yönetme becerisi” konularında çekince belirtmişti. 2024 Yerel Seçimleri’nde CHP’nin ittifaklardan bağımsız olarak ve özellikle büyükşehirlerde yetkin ve karizmatik adaylarla yarışması, AKP-MHP bloğundan oy geçişi sağlanmasına katkıda bulundu.

Bu analizler, parti siyasetinde önümüzdeki yılların sorularının şunlar olacağını gösteriyor: CHP yeni imajını daha da kuvvetlendirecek hamleler yapabilecek mi? Recep Tayyip Erdoğan, hem bu imajı bozmak hem de kendi partisini yenilemek için nasıl hamleler yapacak?

Not: Çilek Ağacı ekibinin çalışmalarına ve önceki seçimlerde yaptığımız oy geçişi analizlerine https://cilekagaci.com/ adresinden ulaşabilirsiniz.